Batı dünyasında, Robert Conquest'in[1] 1968 tarihli "The Great Terror"[2] (Büyük Terör) adlı kitabı ile popülerleşen "Büyük Terör" tanımı, Sovyetler Birliğinde 1936 - 1938 yılları arasında yapılan siyasi baskı ve infaz kampanyasının çerçevesini çizmektedir. Bu kampanya ayrıca o dönemin NKVD[3] en üst düzey görevlisi Nikolay Yejov'un[4] adı ile de (Yejovşçina - Yejov devri) anılır.[5] Başlangıçta sadece Komünist parti (139 Merkez Komitesi üyesinden 93'ü öldürüldü), Kızıl Ordu (103 Generalin 81'i öldürüldü) ve devlet görevlilerini kapsayan tasfiye kampanyası hızlı bir şekilde köylülere ve etnik gruplara kadar yayıldı. Üç yıllık bir süreci kapsayan "Büyük Terör", milyonlarca insanın Gulag çalışma kamplarına[6] gönderilmesine ve 700.000'den fazla insanın da infaz edilmesine sebep olmuştu.

                                                                                                             Nikolay Yejov

1917 devriminden sonra önceleri Lenin'in, onun ölümünden sonra Stalin'in politikalarına karşı parti için de yükselen muhalif sesler ve özellikle Sovyet ekonomisinin yeniden inşası sonrası "kıdemli" bolşeviklerin muhalefeti, Stalin ve ekibini harekete geçirdi. Tasfiye ile ilgili en belirleyici çalışmalar "Politbüro"da[7] gerçekleştirildi. Politbüronun Stalin dışındaki bütün üyeleri (Lev Troçki, Grigory Zinovyev, Lev Kamenev, Nikolay Buharin, Aleksey Rikov ve Mihail Tomski) Stalin ve ekibi tarafından tasfiye edildi. Joseph Stalin'in otoritesini pekiştirebilmek için başta Lev Troçki[8] ve Nikolay Buharin'in[9] liderliğindeki sol ve sağ kanatlar olmak üzere tüm muhalifler Komünist Parti'den uzaklaştırıldı. Komünist Parti önderlerinin yanı sıra hükümet bürokratları ve çoğunlukla Parti üyesi olan Kızıl Ordu liderleri tasfiye sürecine eklendi.[10]

 

                                                  Lev Troçki                                                                                                          Nikolay Buharin

Stalin ve ekibinin ekonomik konulardaki yetersizliği ve aldıkları "köylülerin zorla kollektifleştirilmesi kararı" rejimin ilk büyük krizi oldu. Merkez Komite'nin 5 Ocak 1930 tarihinde mevcut ekili alanlarının beş yıllık süre içinde kollektifleştirilmesi kararına rağmen, ekili alanlarının yarıdan fazlası beş aylık süre içinde zorla kollektifleştirildi. Kolektivizasyona karşı ellerindeki sıradan aletlerle, kimi zaman av tüfegi, kimi zaman balta, kimi zamanda kama ile mücadele eden köylüler, mücadeleyi kaybettiklerinde besi hayvanlarını devlete vermek yerine kesmeyi tercih ettiler. Stalin'in kolektivizasyonu zamana yayması ve ısrarlı tutumu 1932 sonunda nerdeyse köylülerin tümü kollektifleştirildi. Alamadığı traktörün parasını ödeyen, aldığı traktörü yetersiz eğitim ve bakımdan dolayı kullanamayan köylülerin ürettiği ürünler ellerinden alınarak ihraç edilmeye başlandı. 1932'de hasat üretimi ortalamanın % 12 altında olmasına rağmen, devletin çiftçilerden aldığı ürün % 44 arttırıldı. Belki de tarihte tek olan yapay kıtlık vakası böylece köylere kadar sirayet etti.[11] 

 

Bu yapay kıtlığın sonucunda 5-6 milyon insan açlıktan öldü. En büyük darbeyi 3 milyondan fazla ölüm ile Ukrayna aldı. 1926 yılında 31 milyon olan Ukrayna nüfusu 1939'a gelindiğinde 28 milyona düşmüştü. Oluşan bu kıtlık ortamından Ukrayna'dan sonra en büyük darbeyi Kazakistan, Kuzey Kafkasya ve Orta Volga bölgesi aldı.[12]

 

Parti ve polis yetkilileri; köylülerin zorla kollektifleştirilmesinin ve 1932-1933 yıllarında ortaya çıkan açlığın neden olduğu çalkantıların ve milyonlarca köylünün şehirlere, kitlesel ve kontrolsüz olarak göç etmesinden kaynaklanan  "toplumsal düzensizliğin" ayaklanmaya dönüşmesinden korkuyorlardı.

 

Leningrad Komünist Partisi lideri Sergey Kirov[13] 1 Aralık 1934'de Smonly binasında Leonid Nikolayev tarafından öldürüldü. Stalin'e bağlı olan ama ılımlılığı ile parti içinde popülaritesi hızla artan Kirov'un öldürülmesinde bütün oklar Stalin ve ekibini göstermesine rağmen, o bu cinayeti parti içinde kalan muhalefeti bitirmek ve yediyüz binden fazla kişinin hayatını kaybettiği "Büyük Terör"ü başlatmak için bir bahane olarak kullandı.[14]

 

Sergey Kirov ve Joseph Stalin 

Özellikle Nikolay Yejov'un NKDV'nin başına getirilmesinden sonra çeşitli siyasi suçlarla (casusluk, yıkım, sabotaj , anti-Sovyet kışkırtması , ayaklanma hazırlığı ve darbe) suçlanan yüzbinlerce insan, ya vurularak hızlı bir şekilde infaz edildi ya da gönderildiği Gulag çalışma kamplarında, açlık, hastalık ve aşırı çalışmadan dolayı öldü.[15]

 

Bunların yanı sıra yirmi bin kilise ve cami kapatıldı. Etnik gruplara zulüm yapıldı ve Rusya'nın dil ve geleneklerinin kabulü olan Ruslaştırma, Sovyetler Birliği'nin hüküm sürdüğü her yerde uygulandı.[16]

Gizliliği kaldırılan göre Sovyet arşivlerine göre 1937 - 1938 yılları arasında 1.575.259 kişi tutuklandı (% 87.1 siyasi nedenlerle), 1.345.000 kişi mahkum edildi, 681.692 kişi infaz edildi. (her gün ortalama 1.000 kişi).[17] Çarlık rejiminde bile 1825 - 1910 yılları arasında (85 yılda) siyasi suçlardan infaz edilen kişi sayısı 3.932. (haftada 1 kişi).

Birçok uzman ve tarihçi Sovyet arşivlerinden çıkan delillerin, eksik veya güvenilmez olduğuna inanıyor. "Büyük Terör" tanımının sahibi yazar Robert Conquest, infaz edilenlerin yaklaşık bir milyon olduğunu tahmin ediyor. Tarihçi Michael Ellman, bu iki yıl boyunca tutuklu ölümlerinin ve Gulag'dan serbest bırakıldıktan kısa bir süre sonra orada gördüğü kötü muameleden dolayı ölenlerin 950,000 ila 1.200.000 arasında olduğunu iddia ediyor. Sovyet Profesörü Iosif G. Dyadkin, Sovyetler Birliği'ndeki doğal olmayan ölümler üzerine yaptığı demografik çalışmada 1937-1938 yılları arasında Büyük Tasfiye sırasında 1.420.000 doğal olmayan ölümlerin meydana geldiğini tahmin ediyor. 1920 ve 1930'larda, 2.000 yazar, entelektüel ve sanatçı hapsedildi ve 1.500'ü cezaevlerinde veya toplama kamplarında öldü. 27 gökbilimci 1936-1938 yılları arasında ortadan kayboldu.[18]

 

Joseph Stalin

 

Kuzey Kafkasya

 

2 Temmuz 1937'de Stalin imzalı Merkez Komitesi kararı (Sovyet karşıtı unsurlar üzerine Merkez Komitesinin direktifinin onaylanması üzerine) tüm NKVD bölge temsilcilerine, parti örgütlerine ve sekreterlerine gönderildi. Sadece "eski kulaklar"[19] ve “suçlular” değil, aynı zamanda din adamları, siyasi partilerin liderleri sürece dâhil edildi. Bu yönergeye dayanarak Merkez Komitenin yayınladığı 00447 sayılı operasyon emrini yerine getirebilmek ve “cumhuriyetlerin temellerine karşı yıkıcı bir çalışma yürütenleri” engellemek amacıyla tüm cumhuriyetlerde ve bölgelerde özel “troyka”lar[20] oluşturuldu. Troykalar “Suçun niteliğine ve tutuklananların tehlike derecesine bağlı olarak” onları ölüm cezasına çarptırmak veya Gulag kamplarına göndermek yetkisine sahiptiler.[21]

 

9 Temmuz 1937'de Kuzey Osetya Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde anti-Sovyet unsurlarını tespit etmek için Mauer, Togoev, Ivanov'dan oluşan “troyka” onaylandı ve infaz edilecek kişi sayısı 169, sınır dışı edilecek kişi sayısı 200 olarak belirlendi.[22]

 

10 Temmuz 1937'de Kabardey-Balkar Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde  Antonov (başkan), Kalmıkov, Khagurov'dan oluşan "troyka" onaylandı ve infaz edilecek kişi sayısı 360 (kulaklar: 339, suçlular: 21), sınır dışı edilecek kişi sayısı 467 (kulaklar: 324, suçlular:143) olarak belirlendi.[23]

 

10 Temmuz 1937'de Dağıstan Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde Samursky, Lomonosov, Shiperov'dan oluşan “troyka” onaylandı ve infaz edilecek kişi sayısı 600, sınır dışı edilecek kişi sayısı 2485 olarak belirlendi.[24]

 

11 Temmuz 1937'de Çeçen-İnguş Özerk Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde Egorov, Vakhayev, Dementiev'den oluşan "troyka" onaylandı ve infaz edilecek kişi sayısı 1417 (kulaklar: 862, suçlular: 555), sınır dışı edilecek kişi sayısı 1256 (kulaklar: 730, suçlular: 526) olarak belirlendi.[25]

 

Abhazya Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde, 13 Temmuz 1934'de Gürcistan SSC yönetimi tarafında oluşturulan NKVD eli ile infaz edilen kişi sayısı 749, mahkûm edilen kişi sayısı ise 794 kişi olarak gerçekleşti.[26]

 

Bu rakamların hepsi, NKVD'nin mevcut sayıları yetersiz bulması ve arttırması, troykaların da işgüzarlıkları ile çok daha fazlası ile gerçekleştirildi.

 

Kuzey Osetya Cumhuriyeti-Alanya Federal Güvenlik Servisi komisyonu tarafından yapılan çalışmaların sonuçlarına göre 13.721 kişi, Gulag sisteminde uzun süreli hapis cezasına çarptırıldı. Onların % 90'ı evine dönmedi, gözaltı merkezlerinde öldü. 1640 kişi infaz edildi. Abhazya'da terör estiren Beria, Güney Osetya'da da kendini gösterdi. 373 kişi gözaltına alındı ve birçoğu infaz edildi. Terörden zarar görenleri rehabilite çalışmalarında katılan 4.100 kişiden sadece 1.119'u sağlığına kavuşabildi. Kuzey ve Güney Osetya'nın neredeyse tüm entelijansiyanları ve önde gelen isimleri yok edildi. 1917 devriminden sonra Osetya'da, Sovyet iktidarının yerleşmesi için mücadele edenler de bu terörden kurtulamadılar. İnfaz edilenlerin çoğu Kuzey ve Güney Osetya'nın birleşimi için mücadele edenlerden oluşmaktaydı.

 

Gulag Kampı

 

İnfaz edilenler arasında; Ambalov Tsotsko Bitsoeviç, Kosirati Sarmat Urusbieviç, Maliyev Georgi Gadoeviç ve Gagloyev Efrem Grigoreviç gibi sanatçı ve yazarlar; Misikov Magomet Aslanikoeviç, Abaev Vladimir Mihayloviç ve Misikov Magomet Aslanikoeviç gibi bilim adamları; Gagloyev Ruten Nestoroviç, Gagloyev Sergey Grigoreviç, Gassiev Nikolay Maksimoviç, Mamsurov Sahanzheri Gidzoeviç ve Takoev Simon Alieviç gibi devrimciler bulunmaktaydı.[27]

 

Nestor Lakoba ve eşi Sariya Lakoba

Abhazya'da ise devrimin en önde gelen ismi Nestor Lakoba’nın, Lenin'in ölümünün ardından hasta olan L. Troçki'yi “tedavi için” Abhazya’ya davet edip tecride alması, ülkedeki yok etme politikasının mimarı Stalin ve yandaşlarının iktidarlarını kurmalarına zemin hazırlamış oldu. Fakat hesaplar değişiyordu. "Küçük ulusların" haklarının Sovyet iktidarıyla korunacağına dair sarsılmaz inanç taşıyanlar, aynı iktidarın namlularına hedef olacaklardı. Nestor Lakoba'nın 27 Aralık 1936'da, Tiflis'te, Abhazyalı bir Mingrel olan ve Stalin nezdinde yükselmesine kendisinin aracı olduğu Lavrenti Beria ve kliği tarafından zehirlenmesiyle, özellikle politik arenadaki önemli aktörlerin infaz süreci başlamış oldu. Nisan 1936'da ise Abhaz devriminin ikinci ismi olan Yefrem Eşba kurşuna dizildi. Devrim yıllarında kurtuluşu, Eşba'nın deyimiyle "büyük kardeş Sovyet Rusya" ile değil, Kuzey Kafkasya'daki yurtsever hareketle işbirliğinde gören milliyetçi liderlerde, devrimciler gibi teker teker yok edildi. Simon Basarba, Simon Aşkhatsava, Samson Çanba, Mihail Tarnava bu dönemde kurşuna dizildiler.[28]

 

Yefrem Eşba

 

Gözaltılar Abhaz aydınlarından sonra liderlerin ailelerine de sirayet etti. N. Lakoba’nın küçük kardeşi Mikhail (Abhazya İçişleri Halk Komiseri Yardımcısı) tutuklandı ve kurşuna dizildi. Kısa bir süre sonra Nestor Lakoba’nın eşi Sariya Lakoba ve ondört yaşındaki oğlu Rauf, tutuklanarak hapise atıldı. Kardeşleri ve oğlu Rauf gözleri önünde işkenceden geçirildi. NKVD işkencelerinde aklını yitiren ama istediklerini vermeyen Sariya Tiflis’te Ortaçal Hapis­hanesi Hastanesi’nde 16 Mayıs 1939’da hayata gözlerini yumdu. Ekim 1939’da “tehlikeli teröristler” olarak kabul edilen, 1922 doğumlu 7. sınıf öğrencisi Nikolay Mikhailoviç Lakoba; 1924 doğumlu 6.sınıf öğrencisi Tengiz Vasilieviç Lakoba; 1923 doğumlu 6. sınıf öğrencisi Nikolay (Koka) Konstantinoviç İnal-ipa tutuklandı. İlk olarak 27 Temmuz’da Koka İnal-ipa, 28 Temmuz 1941’de ise Rauf, Nikolay ve Tengiz Lakoba kurşuna dizildi.[29]

 

Rauf Lakoba, Nikolay İnal-ipa, Ada Schlatter, Nikolay Lakoba

 

Kuzey Kafkasya Halkları, SSCB'de yaşayan tüm halklar gibi "Büyük Terör"den nasibini fazlasıyla aldı. Kafkasya'nın nerede ise tüm entelijansiyaları ve önde gelen isimleri yok edildi. Kuzey Kafkasya "Büyük Terör"de geleceğini kaybetti.

 

 

 

Bimbaşatı Kemal Eyidoğan
29.10.2018

 

 

[1] George Robert Acworth Conquest (15 Temmuz 1917 - 3 Ağustos 2015) İngiliz-Amerikalı tarihçi ve şair.  ("Robert Conquest, "  20 Ekim 2018 tarihinde erişildi. https://en.wikipedia.org/)

[2] Robert Conquest'in Sovyet tarihi üzerine yaptığı çalışmalardan en dikkate değer olanıdır. 1968'de yazılmıştır. (Robert Conquest , "The Great Terror,"  (London: Oxford University Press, 1968))

[3] NKVD İçişleri Halk Komiserliği, Sovyetler Birliği'nin çeşitli meselelerini idare eden devlet birimi.

[4] Nikolay İvanoviç Yejov (1 Mayıs 1895 - 4 Şubat 1940), 1936-1938 yılları arasında NKVD'nin başında olan gizli polis yetkilisi. ("Nikolay Yejov," 20 Ekim 2018 tarihinde erişildi. https://tr.wikipedia.org/)

[5] "Great Purge," 20 Ekim 2018 tarihinde erişildi. https://en.wikipedia.org/

[6] Gulag Sovyetler Birliği'nde 25 Nisan 1930 tarihinde kurulan bir tür yargı ve infaz sistemidir. İnfaz edilmekten kurtulanların cezalarını çekmeleri için gönderildikleri çalışma kampları da bu isimle anılır.

[7] Politbüro  Komünist partinin politikalarını belirleyen en üst karar organı.

^[8] Lev Davidovich Bronstein (07 Kasım 1879 - 21 Ağustos 1940) Bolşevik siyasetçi, devrimci ve Marksist teorisyen. Kızıl Ordu'nun kurucusu ve komutanı, Politbüro üyesi. Josef Stalin ile giriştiği siyasi mücadeleyi kaybedince resmi görevlerden alındı ve Sovyetler Birliği'nden sürgün edildi. İspanyol doğumlu bir NKVD ajanı olan Ramon Mercader tarafından sürgünde yaşadığı Meksika'da öldürüldü. ("Lev Troçki, "  21 Ekim 2018 tarihinde erişildi. https://tr.wikipedia.org/)

[9] Nikolay İvanoviç Buharin (09 Ekim 1888 - 15 Mart 1938) Bolşevik devrimci ve entellektüel. Sovyet siyasetçi ve politbüro üyesi. Stalin'in kararı ile idam edildi.

[10] Robert Conquest , The Great Terror  (London: Oxford University Press, 1968), 9-18.

[11] Conquest , The Great Terror, 19-22.

[12] Conquest , The Great Terror, 22.

[13] Sergey Mironovich Kirov (27 Mart 1886 - 01 Aralık 1934) Bolşevik lider. 1917 devrim döneminde Kuzey Kafkasya bölgesinde görev yaptı.

[14] Conquest , The Great Terror, 37-53.

[15] Kendi ismi ile de anılan bu terör ortamından Yejov da kurtulamadı. Komplo kurma, dış istihbarat servisleri lehine casusluk yapma, parti ve devlet liderlerine karşı terör eylemleri hazırlama ve Sovyet iktidarına karşı silahlı bir ayaklanma suçlaması ile 4 Şubat 1940'da infaz edildi.

[16] "Глава 10. Большой террор (1936-1938)," 19 Ekim 2018 tarihinde erişildi. http://www.goldentime.ru/

[17] "Глава 10. Большой террор (1936-1938)," 19 Ekim 2018 tarihinde erişildi. http://www.goldentime.ru/

[18] "Great Purge," 20 Ekim 2018 tarihinde erişildi. https://en.wikipedia.org/wiki/

[19] Zengin toprak sahibi.

[20] SSCB döneminde "Sovyet karşıtı unsurların tasfiyesi için" 1937 sonunda, bölgelerde kurulan savcı, NKVD başkanı ve polis şefinin oluşturduğu üçlü komite.

[21] Г.И. Какагасанов, " Новая волна репрессий против крестьянства и других слоев населения в республиках Северного Кавказа в 1937-1938 гг," 19 Ekim 2018 tarihinde erişildi. https://cyberleninka.ru/

[22] В.Данилов vd., ТРАГЕДИЯ СОВЕТСКОЙ ДЕРЕВНИ- Коллективизация и раскулачивание (Moskova: Rosspen, 2004), 322.

[23] a.g.e. 323.

[24] a.g.e. 324.

[25] a.g.e. 326.

[26] Гиви Миканадзе vd., Большой террор в Абхазии (Абхазская АССР): 1937-1938 гг.(Strasbourg: Council of Europe, 2017), 34-35.

[27] Казбек Сергеевич Челехсаты, ОСЕТИЯ И ОСЕТИНЫ (Vladikavkaz : 2009), 265-270.

[28] Murat Atrışba, "Abhazya:1917'den 1953'e, 19 Ekim 2018 tarihinde erişildi. " http://www.cerkes.net/

[29] Selçuk Sımsım, 19. ve 20. yüzyıl Abazaların Politik Tarihi (1770-1993) (İstanbul : Apra Yayıncılık, 2016), 321-328.

 

Kaynakça:

 

"Great Purge." 20 Ekim 2018 tarihinde erişildi. https://en.wikipedia.org/.

CONQUEST Robert. The Great Terror. London: Oxford University Press, 1968.

"Глава 10. Большой террор (1936-1938)," 19 Ekim 2018 tarihinde erişildi. http://www.goldentime.ru/

КAКAГACAHOB Г.И., "Новая волна репрессий против крестьянства и других слоев населения в республиках Северного Кавказа в 1937-1938 гг," 19 Ekim 2018 tarihinde erişildi. https://cyberleninka.ru/

ДAHИЛOB В. vd. ТРАГЕДИЯ СОВЕТСКОЙ ДЕРЕВНИ- Коллективизация и раскулачивание. Moskova: Rosspen, 2004.

МИKAHAД3E Гиви vd. Большой террор в Абхазии (Абхазская АССР): 1937-1938 гг.Strasbourg: Council of Europe, 2017.

ЧEЛEXCATЫ Казбек Сергеевич. ОСЕТИЯ И ОСЕТИНЫ. Vladikavkaz : 2009.

Atrışba Murat. "Abhazya:1917'den 1953'e," 23 Ekim 2018 tarihinde erişildi. http://www.cerkes.net/

Sımsım Selçuk. 19. ve 20. yüzyıl Abazaların Politik Tarihi (1770-1993). İstanbul : Apra Yayıncılık, 2016.