HÜSEYİN TOSUN ŞHAPLI
(1875 - 1930)

Hüseyin Tosun (Şhaplı), Büyük Kafkas Soykırımı sonunda gerçekleştirilen sürgünde Kafkasya’nın Vubıh (bugünkü Soçi) bölgesi Lukıy-Abşerkoac yöresi sürülerek Anadolu’ya gelen ve Manyas yöresine yerleşen bir ailenin çocuğudur.[1] 1875 yılında doğan Hüseyin Tosun (Şhaplı),  İstanbul’da 1891’de Mekteb-i Sultani’yi (Galatasaray Lisesi), 1895’de Mekteb-i Harbiye’yi (Har­p Okulu) bitirdi.[2]

Osmanlı-Kuzey Kafkas diasporası seçkinlerinin oluşturduğu çevre[3] ve İttihad-ı Osmanî Cemiyeti aracığıyla politikayla ilgilenmeye başladı. Cemiyet’in Abdülhamit’e karşı darbe planlamasının ortaya çıkmasından sonra tutuklandı.[4] 20-21 Ekim 1895’te Trablusgarb Mekteb-i Rüşdi-i Askerisi ve Trablusgarb Mekteb-i Rüşdiyesi’ne matematik ve Fransızca öğretmeni olarak atandı.[5]

O günlerde Harbiye’den yeni mezun olmuş bir üsteğmen(mülazımı evvel) olan Hüseyin Tosun (Şhaplı), Sakarya vapuru ile Trablusgarp’a giderken uzun yıllar mücadele ve kader arkadaşlığı yapacağı Abdullah Cevdet’le tanıştı. [6] Burada üç yıl Fransızca öğretmenliği yaptı.[7] Trablusgarp’ta bulunan sürgünlerle hep diyalog halinde oldu ve yardım sağladı.[8]

Bir ihbar sonucu tutuklanan ve Divan-ı Harb’te yargılanan Hüseyin Tosun (Şhaplı), suçsuz olduğu anlaşılınca diğer mağdur Abdülkadir Cami’yle (Baykurt) beraber 3 Nisan 1899’da serbest bırakıldı[9]. Bir süre sonra Vali Haşim Molla’nın şikayeti sonucu Seraskerlik’ten gelen emirle İstanbul’a sevkedilmek üzere tekrar tutuklandı[10] ama arkadaşları sayesinde hapisten kurtuldu.[11] Zorlu bir çöl yolculuğunun ardından gemi ile önce Tunus’a daha sonra da Mısır’a gitti.[12]

Hüseyin Tosun (Şhaplı), Kahire’de, kaçak sürgünlerle[13] ve kitlesel varlığı 13. yüzyıla dek uzanan eski Kuzey Kafkasyalı koloniyle temasa geçti. 1901 ortasında da Kahire’den ayrılarak önce Marsilya üzerinden Paris’e, ardından Londra’ya ve Folkestone’na geçti.[14] Hem Avrupa’daki hem de Trablusgarp’taki arkadaşlarıyla temasını hiç kesmedi ve çoğu ile kesintisiz mektuplaştı.[15] Avrupa merkezlerindeki Osmanlı liberalleri arasında önemli bir yer edindi.[16]

İngiltere’de Osmanlı gazetesinin neşrine yardım eden Hüseyin Tosun (Şhaplı), davetli olduğu “Osmanlı Liberalleri Kongresi”ne katılmak için Ali Haydar Midhat’la birlikte Ocak 1902’nin son haftasında Paris’e gitti.  4 Şubat 1902’de Paris’te toplanan “Osmanlı Liberalleri Kongresi”ne (“I. Jön Türk Kongresi”) Dr. Kemal Bey ile birlikte Çerkes göçmenleri temsilcisi sıfatıyla katıldı ve bu kongredeki anlaşmazlıkların uzantısı olarak Prens Sabahaddin (Kozba) Bey’le “Teşebbüs-ü Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti”nin kurucuları arasında yer aldı.[17] Hüseyin Tosun (Şhaplı), Ali Haydar Midhat ile kongre sonrası yeniden Folkstone’a döndü. Cemiyetin örgütlenmesinde de aktif rol alan Hüseyin Tosun (Şhaplı), 1903 senesinde II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesini görüşmek üzere Londra’da, Hyde Park Oteli’nde Prens Sabahaddin (Kozba) Bey başkanlığında yapılan toplantıya katıldı.[18] Trablusgarp Vali Vekili ve Kumandanı Recep Paşa ve onun komutasındaki askerler aracılığı ile yapılması düşünülen ama sonuçsuz kalan “İstanbul’a bir baskın düzenleme” çalışmalarına katıldı.[19]

İngiltere’deki pahalılık ve geçim kaynağı sıkıntısı üzerine dostu Ali Haydar Midhat’la birlikte Cenevre’ye yerleşti.[20] Ab­dullah Cevdet’in 20 Ekim 1904’te Cenevre’den sınır dışı edilmesi üzerine “İçtihad” matbaasını ve 4. sayıdan itibaren derginin idaresini üzerine aldı.[21] “İçtihad” dergisinin 4. sayısındaki “Rusya’da Müslümanlar” başlıklı cevap yazısını kaleme aldı.[22] Osmanlı hükümetinin takibinde de olan Hüseyin Tosun (Şhaplı), II. Abdülhamid’in görevlendirdiği İstanbul Tütün Rejisi Umum Müdürü Louis Rambert’in[23] kanton yöneticileriyle görüşmesi sonucu Ali Haydar Midhat ile birlikte sınır dışı edildi ve Paris’e yerleşti.[24] 1905 yazında Prens Sabahaddin (Kozba) Bey’in Berlin Sokağı’nda kiraladığı daireyi Jön Türk hareketinin toparlanması için ofise dönüştürdü.[25] Teşebbüs-i Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti'nin yayın organı olarak Paris’te Nisan 1906’dan itibaren yayınlanan “Terakki” gazetesinde çalıştı.[26]

İhtilalin sadece teori ve yayınla mümkün olamayacağına dair kanaatini Prens Sabahaddin (Kozba) Bey’le paylaşan Hüseyin Tosun (Şhaplı), 1903’te boşa çıkan ihtilal girişimini yeniden canlandırmak, Anadolu’daki gerilimlerin halk hareketine dönüştürülmesini sağlayarak rejimi zorlamak için 1906 yılı başında Paris’den ayrıldı. Rusya üzerinden Tiflis’e, oradan da gizlice Anadolu’ya geçerek, Erzurum’a geldi.[27] 14 Mart 1906’da Erzurum Kalesi’nin Tebriz Kapısı’na yakın Tophaneli Hanı’nda, Erzurum’un ünlü kuyumcusu Hacı Akif’in başkanlık ettiği 15 kişilik ayaklanma toplantısına katıldı.[28] Abdülhamid’e karşı başlatılan ancak Kasım 1907’de kontrol altına alınan halk ayaklanmasının sonuna doğru “hemşehrisi” Abuk Ahmed Paşa’nın takibinden kurtulamayıp bir silahlı mücadele esnasında yakalandı[29] ve tutuklanarak ömür boyu hapse mahkûm edildi.[30] 1908 yılı başında II. Abdülhamid’in emriyle ayaklarında zincirle İstanbul’a sevk edilerek Hapishane-i Umumi’ye atıldı.[31] 24 Temmuz 1908’de II. Abdülhamid’in Kanuni Esasi’nin tekrar yürürlüğe girdiğini ilan etmesinin ardından, 29-30 Temmuz 1908’de çıkarılan genel af kapsamında Hapishane-i Umumi’den tahliye edildi. [32]

Hüseyin Tosun (Şhaplı) 22 Ağustos 1908’de Teşebbüs-i Şahsî ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti ile İttihad ve Terakki Cemiyeti arasındaki yıpratıcı rekabetin azaltılması ve bir uzlaşının sağlanması için çaba gösteren resmi heyette yer aldı.[33] 3. Meclis-i Mebusan seçimleri[34] sürecinde aynı politik eğilimleri paylaştığı Prens Sabahaddin (Kozba) Bey ile birlikte hareket etti. Liberal fikrin propagandasını yapmak üzere Rumeli’de bazı yerleşimleri dolaştı ama Osmanlı Ahrar Fırkası’yla organik bağ kurmadı ve Meclis-i Mebusan’a aday olmadı.[35] Mithat Paşa’nın Suriye Valiliğinde[36] kaleme aldığı “lahiya”yı kitap haline getirerek Ocak 1909'un son haftasında,[37] Sabah gazetesi sahibi Mihran Efendi’nin matbaasında basılmasını sağladı.[38]

İtalyanların 29 Eylül 1911’de Trablusgarb’a saldırması üzerine gönüllü olarak savaşa katıldı ve esir düşerek İtalya’ya, Roma’ya götürüldü.[39] İstanbul’a döndükten sonra meclise girme kararı aldı ve Nisan 1912’deki “sopalı seçim”de Erzurum’dan[40] bağımsız milletvekili olarak 4. Meclis-i Mebusan’a seçildi[41] ama meclisin fesh edilmesi sebebiyle görevini sadece dört ay sürdürebildi.[42]

Kısa Meclis-i Mebusan deneyimini takiben iki yıl dingin sayılabilecek bir yaşam sürdüren Hüseyin Tosun (Şhaplı)’un hayatı 1914’te hayli hareketlendi. 1914 yılı başında yabancı bir ortaklık olan Osmanlı Telgraf Ajansı’nın[43] kapatılması üzerine Osmanlı Milli Telgraf Ajansı’nı kurarak imtiyaz sahipliğini ve müdürlüğünü üstlendi.[44]

17 Mart 1914’te taraflar arasında “dosthane ilişkilerin kurulması, fikri, iktisadi ve siyasi yakınlaşma sağlamak” amacıyla kurulan Osmanlı-Rus Cemiyeti’nin 24 Mart 1914’te Meclis-i Mebusan’da yapılan ilk genel kurulunda yönetim kuruluna seçildi ve “veznedar” olarak görevlendirildi.[45] 18 Nisan 1914’de yeniden Erzurum’dan bağımsız[46] milletvekili olarak 5. Meclis-i Mebusan’a seçildi.[47] 4 Mayıs 1914’te hemşehrisi Halkalı Ziraat Mektebi öğretmeni Aziz (Meker) ile birlikte Köylü Bilgi Cemiyeti’nin kuruluşunda yer aldı[48].

Çerkes İttihat Teavün Cemiyet’in 24 Mayıs 1915’ten sonra[49] oluşturduğu bir heyet içinde yer alarak Harbiye Nazırı Enver Paşa ve Dahiliye Nazırı Talat Paşa’yla yapılan görüşmelere katıldı.[50] Aynı yıl içinde kurulan Kafkas İttihad Cemiyeti[51], Kafkasya Komitesi[52] ve “Türkiye’deki Kuzey Kafkasya Siyasi Göçmenleri Komitesi”nin[53] politik ve diplomatik çalışmalarında ve Kafkasya bağımsızlık mücadelesinde aktif bir rol oynamaya başladı.[54]  

29 Haziran - 2 Temmuz tarihleri arasında Enver Paşa’nın daveti üzerine Osmanlı Milli Telgraf Ajansı adına İtilaf kuvvetleri ile Osmanlı kuvvetleri arasında devam eden Çanakkale kara savaşını takip etti.[55] 1916 baharında Harbiye Nezareti’nin rutin istekleri doğrultusunda dış basındaki “gerçek dışı haberler” için bir dizi tekzip hazırladı.[56] Osmanlı Matbuat Cemiyeti’nin 15 Şubat 1918’de Galatasaraylılar Yurdu salonunda yapılan ilk kongresinde de yönetim kuruluna girdi.[57]

Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti çevresinin politik amaçlı çalışmalar için 1918 yılında İstanbul’da Müşir Fuat (Thuğa) Paşa’nın önderliğinde kurduğu “Şimali Kafkas Cemiyeti”nin başkanlığına getirildi.[58] Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin kuruluş sürecinde (11 Mayıs 1918), başında bulunduğu “Osmanlı Milli Telgraf Ajansı”nı Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti’nin resmi ajansı gibi konumlandırarak tüm olanaklarını seferber etti. Kafkasya’daki bağımsızlık hareketinin uluslararası platformlarda gündeme getirilmesine yardımcı oldu.[59] “Dünya Savaşı Sırasında Kuzey Kafkasyalılar’ın Durumuna TopIu Bir Bakış” (Aperçu Historique Cis­caucasiens pendent La  Guerre Mondiale - İstanbul 1918), “Kuzey Kafkasya Halklarının Kurultayı ve Onun Yasama Çalışmaları Hakkında” (Compte-Rendu des Assemblees des Peoples de la Ciscaucasie et de Leurs Travaux Legislatifs - İstanbul 1918) ve “Kafkasya Bibliyografyası I” (Bibliographie de la Caucasie, I - İstanbul 1919) adlı kitap ve broşürleri kaleme aldı ve Türkiye’de Şimali Kafkasya Siyasi Muhacirleri Komitesi adına yayınlandı.

Ağustos 1918’in son haftası Dr. Mehmed Reşid (Hanakhe) Bey ve Dr. İsa Ruhi Paşa’yla birlikte Almanya Büyükelçisi Berntroff ile görüşerek kangrenleşmeye yüz tutan Abhazya sorununa ilişkin materyaller ve protesto evrakını sundu. [60] 28 Eylül 1918’de yine Türkiye’deki Şimali Kafkasya Siyasi Muhacirleri Komitesi adına bu kez doğrudan Alman İmparatoruna yollanan mektupta “Abhazya’nın etnografya, tarih ve duygu bakımından Çerkes ülkesinin parçası olduğu” vurgulayan, Gürcülerin Alman desteğiyle sürdürdüğü işgal kınayan heyetin içinde yer aldı.[61]

24 Kasım 1918'de, başta İngiltere olmak üzere İtilaf devletlerinin tüm temsilciliklerine, ulusların kendi kaderlerini tayin hakkı gereğine vurgu yapılarak “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti'nin bağımsızlığının tanınması, dağlılara ulusal devlet kurumlarını inşa etme ve ekonomilerini geliştirme fırsatı verilmesi, Türkiye'deki bir buçuk milyon Çerkesin ana vatanlarına geri dönmesi ve Kuzey Kafkasya'nın Bolşevikler tarafından işgal edilen topraklarının geri alınması için destek verilmesi” çağrısını içeren dilekçeyi sunan Kuzey Kafkasya heyeti içinde yer aldı.[62]

Hüseyin Tosun (Şhaplı), 5. Meclis-i Mebusan’ın 21 Aralık 1918’deki feshine kadar geçen süre içinde milletvekilliği görevini de sürdürdü. Padişah Vahideddin çevresi ile İttihat Terakki arasındaki çekişmelerde arabuluculuk yapmaya çaba gösterdi.[63] 10 Ekim -21 Aralık 1918 tarihleri arasında Said Halim Paşa ve Talat Paşa hükümetlerinin soruşturulduğu 5. Meclis-i Mebusan’ın “beşinci şube”(beşinci komisyon)sinde görev aldı.[64]

Mütareke hükümleri gereğince, hükümete ait haberleşmeler hariç, telsiz telgraf ve kabloların denetiminin İtilaf Devletlerine bırakılması üzerine, 29 Kasım 1918’de “Osmanlı Milli Telgraf Ajansı”nın son bültenini servis ederek görevini bıraktı.[65]

Hüseyin Tosun (Şhaplı), 30 Ocak 1919 Perşembe İngiliz işgal kuvvetleri emrindeki İstanbul Polis Müdürlüğü’nce gözaltına alınarak önce Sansaryan Han’da hapsedildi. [66] 17 Şubat 1919’da Harbiye Nezareti Cezaevi’ne (Bekirağa Bölüğü) sevk edildi.[67] 13 Mart 1919’de sorgulanmak için Adliye Sarayı’na getirildi. Eski Boğazlıyan Kaymakamı Kemal’in yalancı şahit ifadeleriyle Dersaâdet Divân-ı Harb-i Örfîsi’nde idama mahkum edildi. 28 Mayıs 1919 sabahı 77 tutuklu ile beraber HMS Princess Ena adlı küçük vapura[68] bindirilerek Mondros limanına getirildi. Hüseyin Tosun (Şhaplı), 11 kişilik “birinci sınıf tutuklular” [69] ile önce Limni’ye yerleştirildiyse de,[70] buradaki ikametleri 18 Eylül 1919 Perşembe akşamı sona erdi. Arkadaşları ile birlikte Mondros limanına gelen HMS Princess Ena’ya tekrar bindirilerek Malta’ya götürüldü ve 21 Eylül 1919’da 2765 tutukluluk numarasıyla Polverista Kışlası’nda hapsedildi[71].

Hüseyin Tosun (Şhaplı), 30 Nisan 1921’de Malta’dan ilk tahliye edileceklerin içinde bulunan kuzeni Hüseyin Kadri’nin adını kullanarak İngiliz görevlileri yanılttı ve tahliye olan otuziki arkadaşının arasına karıştı. Onlarla birlikte Hibiscus ve Chrysanthenum adlı İngiliz gemileriyle 1 Mayıs 1921 akşamı İtalya’daki Taranto Limanı’na bırakıldı.[72]

Türkiye’ye döndükten sonra Kuzey Kafkasyalı bazı politik göçmenlerin Batı ülkelerine yerleşmesine yardım eden Hüseyin Tosun (Şhaplı), eski tanıdık bazı kader arkadaşlarının[73] üçüncü dönem İstiklal Mahkemesi’ndeki yargılanmasını izlerken 4 Temmuz 1926 Pazar günü İstanbul Polisi tarafından tutuklandı.[74] Tutuklanan diğer kişilerle beraber İttihat ve Terakki Cemiyeti’ni canlandırıp iktidarı gasp etmek için gizli cemiyet kurmak ve bu maksatla suikastlar tertip etmekle itham edildi[75] ve Ankara'ya gönderildi[76] ama 20 Temmuz 1926 günü Ankara'da serbest bırakıldı.^[77]

Mülteciler tarafından Prag’da oluşturulan “Kafkasya Dağlıları Birliği” (1923) ve Varşova’da oluşturulan “Kafkasya Dağlıları Halk Partisi”nin (1926) çalışmalarına katkı sağlayan[78] Hüseyin Tosun (Şhaplı), 1929 yılı sonlarına doğru prostat kanserine yakalandı. Bir süre Cerrahpaşa ve Amerikan hastanelerinde tedavi gördü.  Son günlerinde çevresine yük olmamak için daha önce de yatılı öğrenci olarak kaldığı yaşlı bir gayrimüslim hanımın evinin bir odasına yerleşti ve 7 Ocak 1930’da saat 12.00’de vefat etti.[79] Askeri tören ile İstanbul-Beşiktaş Maçka Mezarlığına defnedildi.[80]

 

KAYNAKÇA

 

1. KİTAPLAR:

Akdes Nimet Kurat, “Türkiye ve Rusya, XVII Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşı’na Kadar Türk-Rus İlişkileri (1789-1919)”, (Ankara: AÜDTCF Yayınları, 1970).                

Akkaya Rukiye, “Prens Sabahaddin”, (İstanbul: Liberte Yayınları, 2005)

Akşin Sina, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, (İstanbul: İmge Kitapevi, 1987).

Ağababa Ali Fahri, “Şeref Kurbanları”, (İstanbul: Çatı Kitapları, 2007).

Avcı Halil Ersin, “Birinci Dünya Savaşı Öncesinde İstanbul’dan Rusya’ya Bakış”, Toplumların Birbirine Bakışı Türk - Rus İlişkileri III. Çalıştay Bildirileri (28 Nisan 2011, Ankara)  (Ankara: Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, 2019).

Aybars Ergun, “İstiklal Mahkemeleri (1923-1927)”, (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, No:38, 1982).

Aydemir Şevket Süreyya, “Enver Paşa (Makedonya’dan Ortaasya’ya, 1860-1908)”, (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1. Baskı, 1970).

Ayverdi Semiha, “Türk Tarihinde Osmanlı Asırları”, (İstanbul: Damla Yayınları, 1975).

Balcıoğlu Mustafa, “Teşkilat-ı Mahsusa’dan Cumhuriyet’e”, (Ankara: Asil Yayın Dağıtım, 2. Baskı, 2004).

Bammat Haydar, “Le Caucase et la Revolution Russe”, (Paris: 1929).

Bardakçı Murat, “Şahbaba: Osmanoğulları’nın Son Hükümdarı VI. Mehmed Vahideddin’in Hayatı, Hatıraları ve Özel Mektupları”, (İstanbul:  Pan Yayınları, 1998).

Bayur Yusuf Hikmet, “Türk İnkılabı Tarihi”, C:I, Kısım:2,  (Ankara: 2. Baskı, 1964).

Bayur Yusuf Hikmet, “Türk İnkılabı Tarihi”, Cilt: II Kısım: IV, (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991).

Berzeg Sefer E., “Çerkes-Vubıhlar Üzerine Notlar”, (Ankara: Kuban Matbaacılık, 2022).

Berzeg Sefer E. “Gurbetteki Kafkasya II”, (Ankara: 1987).

Berzeg Sefer E., “Kafkas Diasporasında Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü”, (Samsun: 1995).

Berzeg Sefer E., “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti (1917-1922)”, I, (İstanbul: Birleşik Kafkasya Derneği Yayınları, 2003).

Berzeg Sefer E., “Soçi’nin Sürgündeki  Sahipleri-Çerkes Vubıhlar”, (Ankara: Takav Matbaacılık, 1998).

Bihl Wolfdieter, “Die Kaukasus-Politik der Mittelmächte II”, (Wien-Köln-Weimar, 1992).

Butbay Mustafa, “Kafkasya Hatıraları”, Haz: A.Cevdet Canbulat, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990).

Büyüka Ömer, “Kafkas Kaynaklarına Göre İlk Yaratılışlar-İlk İnsanlık-Kafkas Gerçekleri”, I,  (İstanbul: Abhazoloji Yayınları, 1985).    

Cevri (Mehmet Reşid Şahingiray), “İnkılab Niçin ve Nasıl Oldu”, Haz: Nejdet Bilgi, (İzmir: Akademi Kitabevi, 1994).

Chochiev Georgy, “Diaspora Çerkeslerinin Birinci Dünya Savaşı Sonunda Kafkasya’ya Geri Dönüş İçin İngiltere’ye Müracaatları”, Anavatanlarından Sürülüşlerinin 150. Yılında Çerkesler (Uluslararası Konferans Bildirileri Kitabı), (Ankara: Kafdav Yayınları, 2015).

Çalışlar İzzettin, “On Yıllık Savaşın Günlüğü: Balkan, Birinci Dünya ve İstiklal Savaşları”, Haz: İsmet Görgülü, (İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1997).

“Çerkesistan Tarih-i Umûmiyesinin Sûret-i Tanzîmine Dair Lâyihadır”, (İstanbul: Mahmud Bey Matbaası, 1301).

Demir Fevzi, “Osmanlı Devleti’nde II. Meşrutiyet Dönemi Meclis-i Mebusan Seçimleri 1908-1914”, (Ankara: İmge Kitabevi, 2007).

Ege Nezahet Nurettin, “Prens Sabahaddin, Hayatı ve İlmi Müdafaaları”, (İstanbul: Güneş Neşriyat, 1977).

Emiroğlu Kudret, “Anadolu’da Devrim Günleri”, (Ankara:  İmge Kitabevi, 1999).

Erhan Çağrı, “Türk Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri”, (İstanbul: İmge Kitabevi, 2001).

Fesch Paul, “Abdülhamid’in Son Günlerinde İstanbul”, Çev: Erol Üyepazarcı, (İstanbul: Pera Yayınları, 1999).

Gedikli Fethi, “Midhat Paşa'nın Suriye Lahiyası”, (İstanbul: Divan, No:7, 1999).

Goloğlu Mahmut, “Devrimler ve Tepkileri (1924-1930)”, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007).

Gökozanoğlu Şükrü Kaya, “Jöntürklerden Birkaçının Biyografisi”, (İstanbul: Resimli Ay Matbaası, 1936).

Hanioğlu Şükrü, “Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük 1889-1902”, I, (İstanbul: İletişim Yayınları, 1985).

Hızal Ahmet Hazer, “Kuzey Kafkasya (Hürriyet ve İstiklal Davası)” (Ankara, Orkun Yayınları, 1961).

Hocahanoğlu Osman Selim, “Hatıraları ve Mektuplarıyla Talât Paşa”, İstanbul: Temel Yayınları, 2008).

İrtem Süleyman Kani, “Meşrutiyet Doğarken 1908 Jön-Türk İhtilali”, Haz: Osman Selim Kocahanoğlu, (İstanbul: Temel Yayınları, 1999).

İrtem Süleyman Kani, “Yıldız ve Jön Türkler”, Haz: Osman Selim Kocahanoğlu, (İstanbul: Temel Yayınları, 1999).

Kabacalı Alpay, “Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Basın Sansürü”, (İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 1990), 94.

Kandemir Feridun, “Jöntürklerin Zindan Hatıraları, 1848-1903 - Bir Devrin Siyasi ve Fikri Tarihi”, (İstanbul: Muhit Yayınları, 1975).

Kansu Aykut, “1908 Devrimi”, (İstanbul: İletişim Yayınları, 1995).

Karal Enver Ziya, “Osmanlı Tarihi”, (Ankara: C:IX,  1996).

Kars H. Zafer, “Belgelerle 1908 Devrimi Öncesinde Anadolu”, (İstanbul: Kaynak Yayınları, 1984).

Kocahanoğlu Osman Selim, “Atatürk’e Kurulan Pusu, İzmir Suikastinin İçyüzü”, (İstanbul: Temel Yayınları, 2005).

Kocahanoğlu Osman Selim, “İttihat-Terakki’nin Sorgulanması ve Yargılanması”, (İstanbul: Temel Yayınları, 1998).

Kocaoğlu Bünyamin, “Mütarekede İttihatçılık, İttihat ve Terakki Fırkası’nın Dağılması 1918-1920”, (İstanbul: Temel Yayınları, 2006).

Koloğlu Orhan, “Havas-Reuter’den Anadolu Ajansı’na”, (İstanbul: Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayınları, 1994).

Konukçu Enver, “Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum”, Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası Yardım, Araştırma ve Geliştirme Vakfı, (Ankara: 1992).

Kuran Ahmet Bedevi, “Harbiye Mektebinde Hürriyet Mücadelesi”, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009).

Kuran Ahmet Bedevi,” İnkılap Tarihimiz ve Jöntürkler”, (İstanbul: Tan Matbaası, 1945).

Kuran Ahmet Bedevi, “Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde İnkılap Hareketleri ve Milli Mücadele”, (İstanbul: Çeltüt Matbaası, 1959).

Mardin Şerif, “Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895–1908”, (İstanbul: İletişim Yayınları, 11. Baskı, 2004).

“Mehmed Ubeydullah Efendi’nin Malta, Afganistan ve İran Hatıraları”, Haz: Ö. Hakan Özalp, (İstanbul: Dergâh Yayınları, 2002).

Menteşe Halil, “Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları”, Haz: İsmail Arar, (İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1986).

Midhat Ali Haydar, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Hatıralarım 1872-1946”, (İstanbul: Bengi Yayınları, 2008).

“Milli Mücadele Döneminde Bekirağa ve Malta Anıları (1919-1921)”, Haz: Mehmet Akif Bal, (İstanbul: Ark Kitaplar,  2003)

Mitchell Timothy, “Mısır’ın Sömürgeleştirilmesi”, Çev: Zeynep Altok, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2001).

Oral Mustafa, “Sultan II. Abdülhamit Döneminde Bir ‘Çerkes Tarihi’ Yazılması Girişimi”, (Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi Cilt: VII, Sayı: Yıl: 1 6 – 1 7, 2008/Bahar-Güz, İzmir, 2010)

Osmanov A. I. & Kakahaganov G.I., “Soyuz obyedinennıkh gortsev Severnogo Kavkaza i Dagestana (1917-1918 gg.), Gorskaya Respublika (1918-1920 gg.)”, Mahaçkala, 1994.

Paşa Midhat, “Midhat Paşa Hayat-ı Siyasiyesi, Hidematı, Menfa Hayatı”, Haz: Ali Haydar Midhat, 2. Cilt, (İstanbul: Hilal Matbaası, 1909.)

Paşa Talat, “Talât Paşa’nın Anıları”, Haz: Alpay Kabacalı, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007). 

Perinçek Mehmet, “Osmanlı-Rus Cemiyeti”, (İstanbul: Toplumsal Tarih Dergisi, Ağustos 2009, S:188).

Petrosyan Yuriy Aşatoviç, “Sovyet Gözüyle Jön Türkler”, Çev: Mazlum Beyhan, Ayşe Hacıhasanoğlu, (Ankara: Bilgi Yayınevi, 1974).

Ramber Lui, “Gizli Notlar”, Haz: Niyazi Ahmet Banoğlu, (İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1975).

Ramsour Ernest Edmondson, “Genç Türkler ve İttihat Terakki”, Çev: Hacasan Yüncü, (İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2001).

Reyhan Cenk, “Prens Sabahaddin, Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi”, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2001).

Rüştü Cevat, “Türk Çiçek ve Ziraat Kültürü Üzerine: Cevat Rüştü’den Bir Güldeste”, Haz: Nazım H. Polat, (İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001).

Shaw Stanford & Shaw Ezel Kural, “Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye-II”, Çev: Mehmet Harmancı, (İstanbul: E Yayınları, 1983).

Soyak Hasan Rıza, “Atatürk’ten Hatıralar”, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008).

Sönmez Nail - Doğbay Orhan, “Birleşik Kafkasya İdealine Adanmış Ömür - M. Aydın Turan”, (İstanbul: Birleşik Kafkasya Derneği Yayınları, 2018).

Swietchowski Tadeusz, “Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe: Rus Azerbaycan’ı (1905-1920)”, Çev: Nuray Mert, (İstanbul: Bağlam Yayınları, 1988).

Şimşir Bilal, “Malta Sürgünleri”, (Ankara: Bilgi Yayınevi, 2. Baskı 1985).

Tansu Samih Nafiz, “İki Devrin Perde Arkası” - Hüsamettin Ertürk (Teşkilatı Mahsusa Başkanı), (İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 2. Baskı, Kasım 2016).

Tevetoğlu Fethi, “Ömer Naci”, (İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı, Kültür Yayınları, 1973).

Tunaşar Seyhun, “İsmail Canpolat Gizemli Bir Devrimci”, (İstanbul: Piramit Yayınları, 2004).

Tunaya Tarık Zafer, “Türkiye’de Siyasal Partiler, İkinci Meşrutiyet Dönemi”, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2B, C:I, 2007).

Tosun Hüseyin (Şhaplı), “Aperçu Historique sur les Ciscaucasiens pendant la Guerre Mondiale”, (İstanbul: Publie par le Comite de bienfaisance des Emigres Politiques de la Ciscaucasie en Turquie, 1918).

Yalçın Emrullah, “Milli Mücadeleye Sadakat ve Mustafa Durak Sakarya”, (İstanbul: Bizbize Yayınları, 2008).

Yalçın Hüseyin Cahid, “Malta Adası’nda Esaret Hatıraları (Tevkif, Esaret, Firar)”, (İstanbul: Yedigün Mecmuası, 1934).

Zürrer Werner, “Deutscheland und die Batwicklung Nordkaukasiens im Jahre 1918”, (Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, No:26, 1978).

 

2. MAKALELER:

“Açıklama”, Yeni Kafkas, (İstanbul: No:3, 1957).

Bal, Halil “Kuzey Kafkasya’nın İstiklali ve Türkiye’nin Askeri Yardımı (1914-1918)”, Kafkas Araştırmaları III, ( İstanbul: 1997).  

Cevdet Abdullah, “Hüseyin Tosun’u Gaybettik”, (İstanbul: İctihad Dergisi, 15 Kanunisani 1930, Sayı: 289).

Günay, Selçuk, “II. Abdülhamid Döneminde Suriye ve Lübnan’da Arap Ayrılıkçı Hareketlerinin Başlaması ve Devletin Tedbirleri”, (Ankara: Tarih Araştırmaları Dergisi, AÜDTCF Yayınları, No:28, 1995).

“Osmanlı Basınında Yüz Yıl Önce Bu Ay - 29 Temmuz 1908’den -Tercüman-ı Hakikat ”, Haz: Emel Seyhan, (İstanbul: Toplumsal Tarih Dergisi, 12 Temmuz 2008);

Tansu Yunus Emre, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Batıcı Düşünce Çerçevesinde Dr. Abdullah Cevdet ve İctihad Dergisi”, (Tarih ve Gelecek Dergisi, Nisan 2018, Cilt 4, Sayı: 1).

Tosun Hüseyin (Şhaplı), “Rusya’da Müslümanlar”, (Cenevre: İçtihad Dergisi, Mart 1905).

Tunç Salih, “1912 Seçimlerinde Musevi Cemaati’nden İttihatçı Mebus Adayı Salih b. Gürci ve Seçim Beyannamesi”,  Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVIII / 2, (İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları, 2013).

Turan M. Aydın, “Kafkasya Komitesi ile Türkiye’deki Kuzey Kafkasya Siyasi Göçmenleri Komitesi Üzerine Bazı Kaynaklar”, (İstanbul: Tarih ve Toplum Dergisi, No:165, Eylül 1997).

Turan M. Aydın, “Kuzey Kafkasya Mültecilerinin Çalışmalarından Bir Kesit: Kafkasya Dağlıları Birliği (Soyuz Gortsev Kavkaza)”, (İstanbul: Toplumsal Tarih Dergisi, No:40, Nisan 1997).

Turan M. Aydın, “Osmanlı Dönemi Kuzey Kafkasya Diasporası Tarihinden: ‘Şimali Kafkas Cemiyeti’”, (İstanbul: Tarih ve Toplum Dergisi, No:172, Nisan 1998), 50.

Turan M. Aydın, “’Promethe Hareketi’nde Kuzey Kafkasya Mültecileri-Kafkasya Dağlıları Halk Partisi”, (İstanbul: Tarih ve Toplum Dergisi, No:161, Mayıs 1997).

Turan M. Aydın, “’Promethe Hareketi’nde Kuzey Kafkasya Mültecileri-Kafkasya Dağlıları Halk Partisi”, (İstanbul: Tarih ve Toplum Dergisi, No:162, Haziran 1997).

Türkdoğan Orhan, “1906-1907 Erzurum Hürriyet Ayaklanması”, I, (Türk Kültürü Dergisi, Temmuz 1984, Sayı: 255).

Türkdoğan Orhan, “Hüseyin Tosun: Bir İhtilalcinin Profili”, (Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 1987, No: 46).

Uca, Alaattin, "Erzurum Hürriyet Ayaklanmasının Sembolü Olup, İki Büyük Dergide Yayınlanan Bir Türkü ve Ayaklanmanın Perde Arkasındaki Üç İsim", (Erzurum: Atatürk Dergisi, Atatürk Ün.Yayınları 3/2, Şubat 2010).

Yalar Mehmet, “Zehavî ve Realist Arap Şiirindeki Yeri”, (Bursa: U.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi,  C:14, No:2, 2005).

Halıcı Şaduman, “Tanin Gazetesi’ne Göre ‘Çanakkale’ Geçilmez”, (Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, No:61, C:XXI, Mart 2005).

 

3. YÜKSEK LİSANS TEZİ

Büşra Durmuş, “Terakki Gazetesinde Yerinden Yönetim Fikrinin Ele Alınışı (1906-1907)”- (Yüksek Lisans tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Genel Gazetecilik Ana Bilim Dalı. 55139.pdf (istanbul.edu.tr) (Erişim: 12.07.2022)

 

4. ARŞİV

Tarih:1 Cemâziye’l-evvel 1313, Dosya:293, Gömlek:37, Fon:MF.MKT;

Tarih:2 Cemâziye’l-evvel 1313, Dosya:293, Gömlek:56, Fon:MF.MKT

Tarih:13 Cemâziye’l-evvel 1317, Dosya:2258, Gömlek:65, Fon:DH.MKT.;

Tarih:21 Cemâziye’l-evvel 1317, Dosya:149, Gömlek:91, Fon:Y..EE..

Tarih:22 Cemâziye’l-evvel 1332, Dosya:22, Gömlek:6, Fon:DH.KMS;

Tarih:19 Cemâziye’l-âhire 1333, Dosya:197, Gömlek:53, Fon:MV.

Tarih:29 Muharrem 1319, Dosya:214, Gömlek:219 Fon:Y..MTV;

Tarih:3 Rebî‘ü’l-âhir 1319, Dosya:42 Gömlek:54 Fon:Y..PRK.AZJ;

Tarih:7 Rebî‘ü’l-âhir 1333, Dosya:19, Gömlek:46, Fon:DH.MB..HPS.M...

Tarih:26 Rebî‘ü’l-âhir 1333, Dosya:27, Gömlek:56, Fon:DH.EUM.LVZ.

Tarih:26 Rebî‘ü’l-âhir 1333, Dosya:79, Gömlek:39, Fon:DH.İD.

Tarih:27 Safer 1319, Dosya:11, Gömlek:81 Fon:Y..PRK.DH;

Tarih:21 Şa‘bân 1319, Dosya:2563 Gömlek:111 Fon:DH.MKT.

Tarih:22 Zilka‘de 1316, Dosya:188, Gömlek:113, Fon:Y..MTV.

Tarih:7 Mart 1916, Dosya:2418, Gömlek:46, Fon:HR.SYS. (EHT.)

Tarih:30 Mayıs 1916, Dosya:2421, Gömlek:39, Fon:HR.SYS. (EHT.)

Tarih:16 Kasım 1915, Dosya:2415, Gömlek:51, Fon:HR.SYS. (EHT)

Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (M.M.Z.C.), Ankara: TBMM Basımevi, 1991), Devre:1, İçtima Senesi: 3, İnikat: 85.

BOA. M.V., Dos. No:147, Göm. No: 1,1328, Z-4.

ATASE Arşivi, Klasör:1846, Dosya:79, Fihrist:20.

ATASE Arşivi, Klasör:1854, Dosya:21, Fihrist:1.

ATASE Arşivi, Klasör:1854, Dosya:21, Fihrist:1.

F.O. 371/4173/81368 - Calthorpe’tan F.O.’e, şifre tel, çok acele, İstanbul, 29.5.1919, No:1150.

F.O.371/12323, F.O.371/6502/E.2707,  F.O.371/6505/E.13323, F.O.371/6505/E.13967.

 

5. LİNKLER:

Dr. Abdullah Cevdet (1869- 1932) - Atatürk Ansiklopedisi (ataturkansiklopedisi.gov.tr)  (Erişim: 12.07.2022)

İnkılâp Tarihimiz ve Jön Türkler Ahmet Bedevi Kuran - (docplayer.biz.tr)   (Erişim: 12.07.2022)

Malta Sürgünleri (ataturkansiklopedisi.gov.tr)  (Erişim: 09.07.2022)

Meclis-i Mebûsan 4. dönem mebusları listesi - Vikipedi (wikipedia.org)  (Erişim: 12.07.2022)

Meclis-i Mebûsan 5. dönem mebusları listesi - Vikipedi (wikipedia.org)  (Erişim: 12.07.2022)

TOPLULMARIN-BİRBİRİNE-BAKIŞI-TÜRK-RUS-İLİŞKİLERİ-1.pdf (atam.gov.tr) (Erişim: 24.07.2022).

 

 

 

[1] Sefer Ersin Berzeg, “Çerkes-Vubıhlar Üzerine Notlar”, (Ankara: Kuban Matbaacılık, 2022), 171.

[2] Sefer Ersin Berzeg, “Kafkas Diasporasında Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlüğü”, (Samsun 1995), 227, 228.

[3] 1882-1883’de sonuçsuz kalan bir “Çerkes Tarihi” yazma girişiminde de bulunan bu çevrenin, Hacı Mustafa Reşit Bey, Karzek Süleyman Paşa, Ferik Ahmet Celalettin Paşa, Mehmet Fazıl Paşa, Müşir Fuad (Thuğa) Paşa gibi dönemin etkili diaspora seçkinleri zaman zaman çeşitli gerekçelerle ya gözaltına alınmış ya da sürgüne gönderilmiştir. Bu çevre ayrıca 1908’den itibaren Çerkes İttihat ve Teavün Cemiyeti’nin vd. örgütlenmelerin ortaya çıkışını sağlamıştır. “Çerkes Tarihi” yazma girişimi hakkında bilgi için bkz: Mustafa Oral, “Sultan II. Abdülhamit Döneminde Bir ‘Çerkes Tarihi’ Yazılması Girişimi”, (Dokuz Eylül Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi Cilt: VII, Sayı: Yıl: 1 6 – 1 7, 2008/Bahar-Güz, İzmir, 2010) / Çerkesistan Tarih-i Umûmiyesinin Sûret-i Tanzîmine Dair Lâyihadır, İstanbul, Mahmud Bey Matbaası, 1301, 10 s. (Bu layiha Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü kitaplığında bulunmaktadır);  Ahmet Bedevi Kuran, “İnkilap Tarihimiz ve Jön Türkler”, (İstanbul: Tan Matbaası, 1945), 29.

[4] Süleyman Kani İrtem, “Yıldız ve Jön Türkler”, Haz: Osman Selim Kocahanoğlu, (İstanbul: Temel Yayınları, 1999) ,72.

[5] Tarih:1 Cemâziye’l-evvel 1313, Dosya:293, Gömlek:37, Fon:MF.MKT; Tarih:2 Cemâziye’l-evvel 1313, Dosya:293, Gömlek:56, Fon:MF.MKT.

[6] Bazı kaynaklarda, Hüseyin Tosun(Şhaplı)’un Trablusşam’a sürgün edildiği yazılsa da bu ifade doğru değildir. Çünkü Abdullah Cevdet’e göre, “o Trablusgarp Askeri Rüştiyesi’ne Fransızca muallimi olarak tayin edilmiştir. Bu tayin üstü kapalı sürgün olarak değerlendirilmiş olsa da gidilen ve faaliyet gösterilen yer Trablusgarp’tır.” (bkz: Orhan Türkdoğan, “1906-1907 Erzurum Hürriyet Ayaklanması” I, (Ankara: Türk Kültürü, Temmuz 1984, S.255), 457; Abdullah Cevdet, “Hüseyin Tosun’u Gaybettik”, (İstanbul: İctihad Dergisi, 15 Kanunisani 1930, Sayı: 289), 5322; Şükrü Kaya Gökozanoğlu, “Jöntürklerden Birkaçının Biyografisi”, (İstanbul: Resimli Ay Matbaası, 1936), 20.‘den Aktaran:, Alaattin Uca, "Erzurum Hürriyet Ayaklanmasının Sembolü Olup, İki Büyük Dergide Yayınlanan Bir Türkü ve Ayaklanmanın Perde Arkasındaki Üç İsim". (Erzurum: Atatürk Dergisi, Atatürk Ün. Yayınları 3/2, Şubat 2010), 178, 179.

[7] Türkdoğan, “Hüseyin Tosun”, 76.

[8] Trablusgarp’tan gerçekleştirilen firarlarda, diğer subay arkadaşı Cami Bey’le beraber önemli rol oynadı. Örneğin; Abdullah Cevdet’in Fizan’a sürüleceğini önce o haber aldı ve Temmuz 1897’de bir yelkenli ile Fransa himayesindeki Tunus’a geçmesini sağladı. Feridun Kandemir, “Jöntürklerin Zindan Hatıraları, 1848-1903 - Bir Devrin Siyasi ve Fikri Tarihi”, (İstanbul: Muhit Yayınları, 1975), 136-144; Ali Fahri Ağababa, “”, (İstanbul: Çatı Kitapları, 2007), 111, 266;  Şükrü Hanioğlu, “Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jön Türklük 1889-1902”, I, (İstanbul: İletişim Yayınları, 1985), 294; Cevdet, “Hüseyin Tosunu Gaybettik”, 5323; Yunus Emre Tansu, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Batıcı Düşünce Çerçevesinde Dr. Abdullah Cevdet ve İctihad Dergisi”, (Tarih ve Gelecek Dergisi, Nisan 2018, Cilt 4, Sayı: 1), 120.

[9] Tarih:22 Zilka‘de 1316, Dosya:188, Gömlek:113, Fon:Y..MTV.

[10] Ayverdi, “Hüseyin Dursun Bey” olarak zikrettiği Hüseyin Tosun (Şhaplı) ile Abdülkadir Cami’nin “valinin ihbarıyla bir süre kışlada mahbus kaldığını” kaydetmektedir. (Bkz: Semiha Ayverdi, “Türk Tarihinde Osmanlı Asırları”, (İstanbul: Damla Yayınları, 1975), 71.

[11] Kandemir, “Jön Türklerin”, 148.

[12] Kabacalı’nın hazırladığı “Talât Paşa’nın Anıları”nda yer alan bir resim “İttihad ve Terakki’nin ilk Mıntıka Başkanı (o tarihte kurmay binbaşı, daha sonra albay) Hüseyin Tosun Bey” olarak sunulmaktadır. Oysa söz konusu resim, III. Ordu subaylarından Hasan Tosun’a aittir. Hüseyin Tosun (Şhaplı) 1899’da askerlik yaşamını noktalayarak bir daha orduda görev almamıştır. Kuran’ın kaydına göre Hüseyin Tosun (Şhaplı), Hidiv ailesinden Prens Mehmed Ali’nin İtalya gezisinden döndüğü Ekim 1899 sonunda Mısır’da bulunuyordu. Bkz: Talat Paşa, “Talât Paşa’nın Anıları”, Haz: Alpay Kabacalı, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007), 169; Ahmed Bedevi Kuran, “Osmanlı İmparatorluğu’nda İnkılâp Hareketleri ve Millı̂ Mücadele”, (İstanbul: Çeltüt Matbaası, 1959), 251.) Ayrıca dönemin Mısır panoraması için bkz: Timothy Mitchell, “Mısır’ın Sömürgeleştirilmesi”, Çev: Zeynep Altok, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2001), 16-23; Çağrı Erhan, “Türk Amerikan İlişkilerinin Tarihsel Kökenleri”, (İstanbul: İmge Kitabevi, 2001), 360.

[13] Hüseyin Tosun (Şhaplı)’un telkinleriyle Trablusgarp’tan kaçanlardan Mehmed Emin, belirgin politik yanı olmamasına rağmen, içinde bulunduğu ortamın genel eğilimine uygun şekilde bir “cemiyet” kurma ve onun yayın organı olacak haftalık gazete hazırlığına girişmiştir. Mabeyn-i Hümayun’un (padişahın özel kalem müdürlüğü) ikinci katibi Halepli Kadri’nin oğlu Mehmed Fazıl’la birlikte kurduğu Cemâiyyet-i İttihadiyye-i Çerâkese Kuzey Kafkasya muhacirleri arasında ortaya çıkan ilk “cemiyet” olması dolayısıyla dikkate değerdir. Mehmed Fazıl’ın “Sahib-i Mesul”, Mehmed Emin’in “Müdür-i Umumi” gözüktüğü İttihad gazetesi ise, cemiyetin yayın organı olarak yine 15 Ekim 1899’da yayına başlamıştır. “Muhacirin Çerakise ve umum milleti Osmaniyenin intibah ve terakkisi” için haftalık neşredildiği belirtilen gazetenin ilk sayısında, hayali denilebilecek azalara yönelik “Cemâiyyet-i İttihadiyye-i Çerâkese’nin İlânı Lâzım Gelen Âzâ-yı Hariciye Nizamnâmesi” göze çarpıyordur. Muhalif yayınları izleyen Osmanlı hükümeti, irili ufaklı bütün gazetelere yaptığı “standart” takip çerçevesinde, 19 Eylül 1899’da Gazi Ahmed Muhtar Paşa’dan İttihad’ın “yurda giriş ve yayını yasaklandığından mevcudunun toplatılması”nı isteyecek; ardından 27 Eylül 1899’da “cemiyetin dağıtılması” ve “yayımladıkları muzır varakanın önlenmesi”ne dair takip için talimat verecektir. Tarih:13 Cemâziye’l-evvel 1317, Dosya:2258, Gömlek:65, Fon:DH.MKT.; Tarih:21 Cemâziye’l-evvel 1317, Dosya:149, Gömlek:91, Fon:Y..EE..

[14] Londra’da iken, Mithat Paşa’nın başından geçenleri Hüseyin Tosun (Şhaplı)’un kaleme aldığı, Mithat Paşa’nın oğlu ile arkadaş olduğu ve bu eseri yazarken de ondan aldığı vesikaları kullandığı iddia edilmektedir. Gökozanoğlu, “Jöntürklerden”, 20.

[15] Bunlar arasında, kendisinden birkaç yaş büyük Roma Sefareti Tabibi Yüzbaşı İshak Sukuti’nin onun nazarında ayrı yeri olduğu kuşkusuzdu. Detay bilgi için bkz: Tarih:29 Muharrem 1319, Dosya:214, Gömlek:219 Fon:Y..MTV; Tarih:27 Safer 1319, Dosya:11, Gömlek:81 Fon:Y..PRK.DH; Tarih:3 Rebî‘ü’l-âhir 1319, Dosya:42 Gömlek:54 Fon:Y..PRK.AZJ; Tarih:21 Şa‘bân 1319, Dosya:2563 Gömlek:111 Fon:DH.MKT.

[16] Tansu, “İki Devrin Perde Arkası”, 76; Türkdoğan, “Hüseyin Tosun”, 74.

[17] Ramsour ve Fesch kongrede 47, Kuran ise 60-70 delege bulunduğunu kaydetmektedir. Bkz: Paul Fesch, “Abdülhamid’in Son Günlerinde İstanbul”, Çev: Erol Üyepazarcı, (İstanbul: Pera Yayınları, 1999), 376; Ernest Edmondson Ramsour, “Genç Türkler ve İttihat Terakki”, Çev: Hacasan Yüncü, (İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2001), 86; Berzeg, “Kafkas Diasporasında”, 227-228;  Sefer Ersin Berzeg, “Soçi’nin Sürgündeki Sahipleri-Çerkes Vubıhlar”, (Ankara: Takav Matbaacılık, 1998), 72; Kuran, “İnkilap Tarihimiz”, 97, 98, 110-112, 189; Yuriy Aşatoviç Petrosyan, “Sovyet Gözüyle Jön Türkler” Çev: Mazlum Beyhan, Ayşe Hacıhasanoğlu, (Ankara: Bilgi Yayınevi, 1974), 223; Sina Akşin, “Jön Türkler ve İttihat ve Terakki”, (İstanbul: İmge Kitapevi, 1987), 48; Şevket Süreyya Aydemir, “Enver Paşa (Makedonya’dan Ortaasya’ya, 1860-1908)”, (İstanbul: Remzi Kitabevi, 1. Baskı, 1970), 258.

[18] Ali Haydar Midhat, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Hatıralarım 1872-1946”, (İstanbul: Bengi Yayınları, 2008), 176; Rukiye Akkaya, “Prens Sabahaddin”, (İstanbul: Liberte Yayınları, 2005), 31.

[19] İrtem, “Yıldız ve Jön Türkler”, 189, 266. Midhat, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e” 176-178; Akkaya, “Prens Sabahaddin”, 31; Kuran, “İnkılap Tarihimiz”, 156; Türkdoğan, “Hüseyin Tosun”, 73; Yusuf Hikmet Bayur, “Türk İnkılabı Tarihi” Cilt: II Kısım: IV, (Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1991) 45; Akşin, “Jön Türkler”, 89.

[20] Ali Haydar Midhat Cenevre’ye 1905’te taşındıklarını kaydetmekteyse de, İçtihad’ın serüveni dolayısıyla doğru tarihin 1904 sonu olması daha muhtemeldir. (Midhat, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e”, 182.

[21] “Dr. Abdullah Cevdet, Ahmed Celâleddin Paşa’nın maddi yardımıyla 1904’te İctihad dergisini kurmuştur. Bu dergi, İttihadçı hareket içinde ansiklopedist ve kültüre önem veren yegâne dergi olmuştur.” [Dr. Abdullah Cevdet (1869- 1932) - Atatürk Ansiklopedisi (ataturkansiklopedisi.gov.tr)] (Erişim: 12.07.2022) “İctihad Dergisi’nin 1. sayısı, Cenevre’de 1 Eylül 1904’te 17 sayfa olarak Matbaa-ı İctihad tarafından Abdullah Cevdet’in idaresinde yayımlanmıştır. Derginin aylık olduğu belirtilmektedir. 2. sayı Ocak (Kanun-i Sani) 1905’te Dr. Abdullah Cevdet’in Cenevre’den sınır dışı edilmesi sebebiyle 2 ay gecikmeli olarak yayımlanmıştır ve 16 sayfadır. 3. sayı, Şubat 1905’te 16 sayfa; 4. sayı, Mart 1905’te 17 sayfa olarak yayımlanmıştır. 4. sayıda, derginin idaresinin Hüseyin Tosun’a verildiği açıklanmış ve o güne kadar 1’den başlayan dergi sayfaları, 5. sayıdan itibaren 65’ten başlatılarak devam ettirilmiştir. 9. sayıda, matbaa Kahire’ye nakledilmiştir.” Geniş bilgi için bkz: Geniş bilgi için bkz: Tansu, “Osmanlı İmparatorluğu’nda Batıcı Düşünce”, 130-140.

[22] Yazı Kazanlı Hacı Ahmed'in gönderdiği; “Rusya hükümetinin baskı ve Hristiyanlaştırma politikalarından yakınan” “medreselerden İslami ilimleri kaldırdığını, şer'i mahkemelere son verdiğini” bildiren, “bu zulmü durdurun” çağrısı yapan bir mektuba cevaptı: “Müslümanların Rusya’da zulüm ve hakaret gördüğünü söylüyor ve bunu yalnız söylemekle bir fayda ümit ediyorsunuz. Müslümanların zulüm ve hakaret görmesi Müslüman olduklarından değil cahil ve tembel olmalarındandır. Sizin kemal-i ihlas ile Darü’l-Hilafe dediğiniz İstanbul’daki Müslümanlar yine sözde Müslüman hükümetlerinden daha az mı cebir ve hakaret görüyorlar zannediyorsunuz? Rusya hükümeti ammeye ve size Rusça öğretmek istiyormuş. Fena mı? O zaman hiç olmazsa bilmediğiniz bir varakayı imzalamaktan kurtulursunuz. Rusya hükümeti sizden asker alıyor ve din kardeşlerimiz üzerine kılıç çekiyorlarmış. Bunu sizin halife dediğiniz Abdülhamit yapmıyor mu?... Rusya’da her milletten ziyade tazyik ve taaddiye uğrayan millet Yahudilerdir. Her türlü mevani-i müşkülata rağmen ticaret ve sanayide şirketler akdinde, tababet, mühendislik, avukatlık gibi hür mesleklerde Yahudilerin işgal ettiği mevaki gözünüz önünde değil mi?... Darül-Hilafe, Darül-Hilafe! deyip durmayın. Abdülhamit Darül-Hilafenin de, Hilafetin de hissiyat ve itibarını berbat etti. Ve bütün Müslümanların gördüğü zulmün mes’ul-i hakikisi kısm-ı azamı itibarıyla Abdülhamit ve Abdülhamit gibi müstebit ve hain salatin-i Osmaniyedir.” “Rusya’da Müslümanlar”, (Cenevre: İçtihad Dergisi, Mart 1905), s:6’dan Şerif Mardin, “Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895–1908”, (İstanbul: İletişim Yayınları, 11. Baskı, 2004), 233-234.

[23] Anılarını özensiz kaleme alan Ali Haydar Midhat, aslen Cenevreli bir hukukçu olan Louis Rambert’in “Reji Nazırı” olduğunu kaydetmekte ise de; o “Tütün Rejisi Umûm Müdürü” idi. Rambert’in yayımlanmış kitapları da bulunmaktadır: Lui Ramber, “Gizli Notlar”, (Haz: Niyazi Ahmet Banoğlu), (İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1975).

[24] Kanton yöneticilerinin karara dayanak olarak kullandıkları gerekçe, tüm uyarılara rağmen Hüseyin Tosun (Şhaplı) ve Ali Haydar Midhat’ın Osmanlı Konsolosluğu’ndan tabiyet belgesi alarak Cenevre polisinden ikamet tezkeresi almamış olmasıydı. Midhat, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e”, 183.

[25] Aynı dönemde sabık “Serhafiye-i Hazret-i Şehriyari” Ferik Çerkez Ahmed Celaleddin Paşa’nın yanısıra, Çerkez Ahmed Şevket Paşa, Dr. Nihad Reşad, Dr. Kerim Sebati ve Dr. Bahaeddin Şakir Paris’e gelmişti. Kuran, İnkilap Tarihimiz, 212. / Bu dönemde Teşebbüs-i Şahsi ve Adem-i Merkeziyet Cemiyeti’nin kurucu kadrosunda Hüseyin Tosun (Şhaplı)’dan başka genel sekreter olarak Ahmed Fazlı [Tung], Dr. İsmail Kemal Midhat [Fenmen], Dr. Nihat Reşat [Belger], Miralay Zeki, Dr. Sabri, Dr. Rıfat, Milaslı Murat ve Hüseyin Siret [Özsever] bulunuyordu. Petrosyan Hüseyin Siret’le karıştırdığı Hüseyin Tosun(Şhaplı)’u “şair” olarak zikretmiştir. Petrosyan, “Sovyet Gözüyle Jön Türkler”, 33.

[26] Terakki gazetesi/dergisi, Nisan 1906 ile Haziran 1908 tarihleri arasında hemen II. Meşrutiyet'in ilânı öncesine kadar bazı düzensizliklere rağmen aylık olarak yayımlanmıştır. Geniş bilgi için bkz: Büşra Durmuş, “Terakki Gazetesinde Yerinden Yönetim Fikrinin Ele Alınışı (1906-1907)” - (Yüksek Lisans tezi), İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Genel Gazetecilik Ana Bilim Dalı. 55139.pdf (istanbul.edu.tr) (Erişim: 12.07.2022)

[27] Ahmed Bedevi Kuran, “fedakar subay” Hüseyin Tosun(Şhaplı)’un Prens Sabahaddin (Kozba) Bey’in onayını aldığını söylemektedir. Dönemin siyasi ayrışmalarıyla örtüşmeyen izahlar yapan Ertürk “Şeref Vapuru ile Trablusgarp’a sürülmüştü” dediği Hüseyin Tosun(Şhaplı)’u Ahmed Rıza ve Bahaeddin Şakir’in görevlendirdiğini öne sürmektedir. Oysa Hüseyin Tosun (Şhaplı) Şeref Vapuru'yla sürülenlerden olmadığı gibi; adı geçen isimlerle örgütsel ilişkide değildir. Tevetoğlu “Sabahaddin Bey, Hüseyin Tosun’u Erzurum’a gönderdi” derken; Kuran başka bir çalışmasında “(…) ağnam vergisi vesilesiyle Erzurum’da Hüseyin Tosun Bey ve arkadaşları tarafından vukua getirilen isyan, o zümrenin muvaffakiyetlerinden biriydi” demektedir. Bu arada, Ali Haydar Midhat, Hüseyin Tosun(Şhaplı)’un adeta kişisel tercihle Anadolu’ya geçtiğini kaydetmektedir. (Kuran, İnkilap Tarihimiz, 273; Ahmet Bedevi Kuran, “Harbiye Mektebinde Hürriyet Mücadelesi”, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2009),110; Hüsamettin Ertürk, “İki Devrin Perde Arkası”, (Haz: Samih Nafiz Tansu), (İstanbul: Sebil Yayınları 1996), 64; Fethi Tevetoğlu, “Ömer Naci”, (İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı, Kültür Yayınları, 1973), 101; Midhat, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e”, 178-186; Süleyman Kâni İrtem, “Yıldız ve Jön-Türkler”, Haz: Osman S. Kocahanoğlu, (İstanbul: Temel Yayınları, 1999), 195.

[28] Emrullah Yalçın, “Milli Mücadeleye Sadakat ve Mustafa Durak Sakarya”, (İstanbul: Bizbize Yayınları, 2008), 25.

[29] Petrosyan, “Sovyet Gözüyle Jön Türkler”, 239.

[30] Cevri (Mehmet Reşid Şahingiray), “İnkılab Niçin ve Nasıl Oldu”, Haz: Nejdet Bilgi, (İzmir: Akademi Kitabevi, 1994), 55.

[31] Midhat, “Osmanlı’dan Cumhuriyet’e”, 185.

[32] The Times 31 Temmuz 1908’de protestoları duyurmuştu: “Dün gece suçları ne olursa olsun cezalarının üçte ikisini tamamlayan bütün mahkumların serbest bırakılmasını emreden bir irade yayınlandı. Diğer mahkumlar genel aftan yararlanamadıkları için büyük bir çabayla ve başarılı bir şekilde durumu protesto ettiler. Bunun üzerine kısa sürede bütün hapishaneler boşaldı. Bu sabah 2.000 kişiden oluşan bir temsilciler grubu bu tehlikeli hoşgörüyü protesto etmek için Bâb-ı Âli’ye gitti. Ancak sadrazam tarafından kendilerine ‘iradeye karşı hiçbir şey yapılamayacağı’ yanıtı verildi. Mahkûmların bu zamansız tahliyesi eşraf çevrelerinde gerginlik yarattı”. (Bkz: Enver Ziya Karal, “Osmanlı Tarihi”, (Ankara: C:IX,  1996), 42; Yusuf Hikmet Bayur, “Türk İnkılabı Tarihi”, (Ankara: 2.Baskı, C:I, Kısım:2, 1964) 68; Stanford Shaw&Ezel Kural Shaw, “Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye-II”, Çev: Mehmet Harmancı, (İstanbul: E Yayınları, 1983), 333.). (Bkz: “Osmanlı Basınında Yüz Yıl Önce Bu Ay - 29 Temmuz 1908’den -Tercüman-ı Hakikat ”, Haz: Emel Seyhan, (İstanbul: Toplumsal Tarih Dergisi, 12 Temmuz 2008); Berzeg, Kafkas Diasporasında, 227, 228; Tansu, “İki Devrin Perde Arkası”, 76;  Kuran, İnkılap Tarihimiz, 138, 139, 168.

[33] Mevcut gerginliğe rağmen İTC vizyon, program ve tutarlılık açısından daha etkileyici olan TŞAMC’ni eritmek; TŞAMC ise yeni dönemin İTC tarafından raydan çıkarılmasını ve kadrosuna yönelik olası zararı engellemek amacıyla uzlaşı zemini arıyordu. Ön temas Dr. Nihad Reşad (Belger) ve saygın hukukçu Manyasizade Refik tarafından yürütülmüş; ardından resmi temas başladı. 22 Ağustos 1908’de İT adına Binbaşı Cemal, İsmail Hakkı, Bahaeddin Şakir; TŞAMC adına Nihad Reşad, Mekteb-i Harbiye hocasıyken sürgün edilen Muhiddin (Akyüz) ve Hüseyin Tosun(Şhaplı)’un katıldığı toplantıda bir dizi karar alındı. Meclis-i Mebusan’ın açılışına dek çekişmeye meydan verilmeyip, iki örgütün İttihad ve Terakki Cemiyeti adıyla çalışacağına, İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin genel merkez toplantılarına henüz ülkeye dönmeyen Prens Sabahaddin (Kozba) Bey’in yanısıra Hüseyin Tosun(Şhaplı) ve Dr. Mehmed Reşid’in iştirak edeceğine dair kararlar ertesi gün İkdam’da kamuoyuna duyuruldu. İrtem, Hüseyin Tosun(Şhaplı)’un bu süreçte “mühim bir vazife” görmediğini ileri sürer. İkdam söz konusu haberi okuyuculara şu şekilde duyuruyordu: “Şimdiye kadar Paris’te Adem-i merkeziyet ve Teşebbüs-i şahsi ve Meşrutiyet namı altında sarf-ı mesai eden cemiyetle Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti arasında itilaf ve ittihad-ı tam hasıl olduğundan fi ma’bad her iki cemiyetin Osmanlı İttihad ve Terakki Cemiyeti namı ve programı altında çalışacakları ilan olunur”. Bkz: Kuran, İnkılap Tarihimiz, 321; Süleyman Kani İrtem, “Meşrutiyet Doğarken 1908 Jön-Türk İhtilali”, Haz: Osman Selim Kocahanoğlu, (İstanbul: Temel Yayınları, 1999), 190; Kudret Emiroğlu, “Anadolu’da Devrim Günleri”, (Ankara:  İmge Kitabevi, 1999), 128; İkdam, 23 Ağustos 1908, No:5117’den Cenk Reyhan, “Prens Sabahaddin, Tanzimat ve Meşrutiyetin Birikimi”, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2001), 29.

[34] II. Meşrutiyet başlarken seçimlere ilişkin yeni düzenleme yapılmadığından, eski yasa hükümleri geçerliliğini koruyordu. Sancak esaslı seçimlerde, sancak nüfusları belirleyiciydi. İki dereceli uygulamada 18 yaşını dolduran vatandaşlar birçok özellik taşıması gereken ikinci seçmenleri belirliyor; ikinci seçmenler ise mebusları seçiyordu. Dört yılda yenilenecek Meclis-i Mebusan’a girebilmek için 25 yaşı doldurmak gerekiyordu. Meclis-i Mebusan’ın yasama dönemi her yılın Kasım ayı başından, ertesi yılın Mart ayı başına kadar olmak üzere dört ay sürecekti.

[35] Reyhan, “Prens Sabahaddin”, 34; Nezahet Nurettin Ege, “Prens Sabahattin, Hayatı ve İlmi Müdafaaları”, (İstanbul: Güneş Neşriyat, 1977), 138, Fevzi Demir, “Osmanlı Devleti’nde II. Meşrutiyet Dönemi Meclis-i Mebusan Seçimleri 1908-1914”, (Ankara: İmge Kitabevi, 2007), 61-62.

[36] Mithat Paşa’nın 10 Aralık 1878-4 Ağustos 1880 arasında Suriye Valiliği sırasındaki icraatları da içeren çalışma için bkz: Selçuk Günay, “II. Abdülhamid Döneminde Suriye ve Lübnan’da Arap Ayrılıkçı Hareketlerinin Başlaması ve Devletin Tedbirleri”, (Ankara: Tarih Araştırmaları Dergisi, AÜDTCF Yayınları, No:28, 1995), 85-108

[37] Birçok yerde ve katalogda bu kitabın 1908 yılında yayımlandığına ilişkin şerh olmakla birlikte, Hüseyin Tosun(Şhaplı)'un sunuş yazısı 9 Kânûn-ı sânî 1324 yani 22 Ocak 1909 tarihini taşımaktadır. Dolayısıyla kitap en erken Ocak 1909'un son haftası basılmış olmalıdır.

[38] Hüseyin Tosun (Şhaplı)’un “lahiya”yı bastırma kararı üzerinde, Ali Haydar Midhat’ın etkisi olabilir. Zira, Ali Haydar Midhat, aynı dönemde babasının hatıratını eklerle zenginleştirmeye çalışıyordu. Midhat Paşa, “Midhat Paşa Hayat-ı Siyasiyesi, Hidematı, Menfa Hayatı”, Haz: Ali Haydar Midhat, 2. Cilt, (İstanbul: Hilal Matbaası, 1909.) / Risalenin birinci sayfasında “milletvekillerine ithaf”dan sonra “Midhat Paşa’nın Suriye Layihası. Naşiri: Hüseyin Tosun. Bu mührü havi olmayan nüshalar sahtedir. (Mühür). Cihan matbaasında tab olunmuştur. Dersaadet 1324”, ikinci sayfasında ise yine basıldığı matbaa ve basım yerini gösteren “Matbaa ve Kütübhane-i Cihan, Darü’l-hilafeti’l-aliyye” ibaresi vardır. 31 sayfadan ibaret olan layiha 19x14 cm. ebadındadır. Hüseyin Tosun (Şhaplı), “Suriye Layihası”na yazdığı kısa mukaddimede özetle şunları söylemektedir: “Meşrutiyetin kurucusu mukaddes şehit Midhat Paşa’nın bu mühim layihasının vilayetlerin hususi ihtiyaç ve şartlarına göre idare tarzlarına mazhar olmalarını ve başka bir deyişle Kanuni Esasî'de açıkça yer verilen tevsi-i mezuniyetin mükemmel surette uygulanması lüzumunu ortaya koyduğunu, bu yüzden anayasanın bu maddelerinin müzakere edildiği bir anda bu risalenin yayımlanmasının mebuslara yararlı olacağını, Midhat Paşa’nın en büyük devlet adamlarından biri olmasını sağlayan şeyin onun ‘her müşkile bir çare bulmak’ biçiminde tabirlendirilebilecek ‘icad ve ibda fikri’ne sahip olması olduğunu, Avrupa’da yayımlanan Midhat Paşa’nın Hayat-ı Siyasiyesi kitabının mütalaa olunmasından anlaşılacağı gibi Paşa’nın icraatı, yokluk ve vasıtaların noksanlığından dolayı görevini ifa ederken tereddüde düşen ve korkuya kapılan memurları cesaretlendirecek nitelikte olduğunu, yine Paşa’nın Tuna ve Bağdat vilayetlerinin buhranlı ve karışık zamanlarında asayişin iadesi, idarenin ıslahı, adliyenin düzeltilmesi, beldenin imarı hususunda ve hem de pek kısa zamanda gösterdiği kudret, elde ettiği başarının hayret verici olduğunu belirterek bu kıymetli peder yadigârını basılmak için kendisine veren oğlu Ali Haydar Beyefendi’ye teşekkürünü arz etmektedir.” Bkz: Fethi Gedikli, “Midhat Paşa'nın Suriye Lahiyası”, (İstanbul: Divan, No:7, 1999), 169-189. Gedikli çalışmasında (dipnot 21), Türkdoğan'ın aslında yetersiz ve hatalar içeren "Hüseyin Tosun: Bir İhtilalcinin Profili" başlıklı incelemesini kullanarak Hüseyin Tosun(Şhaplı)'a ilişkin hatalı biyografik bilgileri tekrarlamaktan kurtulamamıştır. Daha önce de belirttiğimiz gibi, ilk olarak Ahmed Bedevi Kuran'ın verdiği yanlış bilgi, daha sonraki birçok araştırmada tekrarlanmıştır. Oysa Dr. Mehmed Reşid ile Hüseyin Tosun (Şhaplı) kardeş değillerdir. 1898'de görevini terk ederek Trablusgarp'tan Mısır'a kaçan Mülazım-ı evvel Hüseyin Tosun (Şhaplı) bir daha askeri yaşama geri dönmemiştir. Dolayısıyla onun "yüzbaşılıktan emekli olduğu" yolundaki bilginin hatalı olduğu açıktır. Tosun ayrıca Adem-i Merkeziyet ve Teşebbüs-i Şahsi Cemiyeti'nin sadece taraftarı değil, kurucusudur.

[39] Orhan Türkdoğan, “Hüseyin Tosun: Bir İhtilalcinin Profili”, (Türk Dünyası, Şubat 1987, S.46), 69-93; Berzeg, “Soçi’nin Sürgündeki Sahipleri”, 72.

[40] Bağımsız adaylığını koyduğu bölge “hemşehri” desteğinin söz konusu olamayacağı; fakat 1906-1907 olaylarındaki rolü dolayısıyla, politize yerel eşraf tarafından yakından tanındığı bir yer idi. Yörede İTC’ye muhalif örgütlenmelerde rol oynayan Serdarzade Sıdkı’nın[40] kendisine destek verdiği tahmin edilebilir. Enver Konukçu, “Selçuklulardan Cumhuriyete Erzurum”, Erzurum Ticaret ve Sanayi Odası Yardım, Araştırma ve Geliştirme Vakfı, (Ankara: 1992), 364.

[41] Meclis-i Mebûsan 4. dönem mebusları listesi - Vikipedi (wikipedia.org)   (Erişim: 12.07.2022) / Hüseyin Tosun (Şhaplı)’un adaylığının, seçim bölgesinde ikamet koşuluna uygunluğu ile başvuru şekline dair bilgi bulunmamaktadır. Sancak esaslı Meclis-i Mebusan seçimleri iki dereceli yapılmaktaydı. Nüfusu 25-75 bin arası sancaklar 1, 75-125 bin arası olanlar 2, 125-175 bin arası olanlar 3, 175-220 bin arası olanlar 4 milletvekili çıkarabiliyordu. Nüfusu 220 bini aşan yerlerde mebus sayısı bu orana göre artıyordu. Seçmen olabilme koşulları taşıyanların tümü birinci derecede seçmendi (müntehib-i evvel). Bunlar, mebusları belirleyen ikinci derece seçmenleri (müntehib-i sani) seçmekteydi. Seçim çevresindeki nüfusa göre, 250-750 seçmen için 1, 750-1250 seçmen için 2, 1250-1750 seçmen için 3, 1750-2250 seçmen için 4 “müntehib-i sani” seçiliyordu. Adaylık bildirimi Şehremanet’e (belediye), şahsen veya 300 imzalı pusulayla yapılabiliyordu.

[42] 5 Ağustos 1912’de Meclis-i Ayan genel kurulunda, Meclis-i Umumi’nin kapatılmasına ilişkin padişahın “irade-i seniye”si okunmuş ve Meclis-i Mebusan’ın feshiyle Hüseyin Tosun(Şhaplı)’un mebusluğu da 4 Ağustos 1912’de son bulmuştu.

[43] Başbakanlık Osmanlı Arşivleri’nde 1909 yılı itibarıyla ajansın adı “Osmanlı Telgraf Ajansı” adıyla değil “Gürci Ajansı” adıyla geçmektedir. Meclis-i Vükela’nın 23 Teşrinisani 1326 / 6 Aralık 1910 tarihli toplantısında Ajansla ilgili olarak verilen bilgilerde, Ajansın Dâhiliye Nazırlığına yapılan kuruluş müracaatında Salih B. Gürci ile Hüseyin Tosun (Şhaplı)’nın imzası vardır. Salih B. Gürci ile Hüseyin Tosun (Şhaplı)’nın bir telgraf ajansı kurmak amacıyla Dâhiliye Nezareti’ne başvuru gerekçelerinde şu görüşlere yer verdikleri anlaşılmaktadır: “… Avrupa Ajanslarında olduğu gibi burada da yarı resmî bir mahiyeti haiz olarak dış ülkelerde ortaya çıkacak önemli hadiseleri günü gününe bütün Osmanlı vilayetlerine duyurmak, Payitaht ile tüm vilayetler arasındaki münasebetleri daimî ve daha seri hale getirilmesini sağlamak, Osmanlı Coğrafyası’nda cereyan eden olay ve gelişmeleri dış ülkelere doğru bir şekilde duyurulmasını sağlamaktır. Buna karşılık dış ülkelerde ve Avrupa matbuatında yer alacak olumsuz neşriyatları redd ve tekzip etmek, siyasete müteallik telgrafnameleri Hükümetçe tayin edilecek bir memurun nazar-ı tasvibine arz için bir ajans teşkiline ruhsat itâsı Hüseyin Tosun ve Salih B. Gürci imzalarıyla verilen arzuhalde istidah olunduğu ve böyle bir ajansın lüzum-u teşkili Nazırlık tarafından da musaddık bulunduğu…” BOA. M.V., Dos. No:147, Göm. No: 1,1328, Z-4. / Ayrıca telgraf ajanslarının önemi ve imtiyazları hakkında Meclis’i Mebusan’daki tartışmalar için, Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi (M.M.Z.C.), TBMM Basımevi, Ankara-1991 Devre:1, İçtima Senesi: 3, İnikat: 85, s.525-529. ’den aktaran:  Salih Tunç, “1912 Seçimlerinde Musevi Cemaati’nden İttihatçı Mebus Adayı Salih b. Gürci ve Seçim Beyannamesi”,  Tarih İncelemeleri Dergisi, XXVIII / 2, (İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları, 2013), 556.

[44] Osmanlı İmparatorluğu’nun savaşa girmesi ile başlayan seferberlik ve sıkıyönetim ilanı, basın hayatını da ağır sansür ve yönlendirmeler içine sokmuştu. Olağanüstü koşullar basının eli kolu bağlanmakla kalmamış, ilerleyen zamanda gazete ve dergiler hükümetin oluşturduğu propaganda aygıtının parçası haline gelirken mesleki ilkeler de kenara bırakılmıştı. Alpay Kabacalı, “Başlangıçtan Günümüze Türkiye’de Basın Sansürü”, (İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 1990), 94. / Bazı vilayetlerdeki memurların sansürü yorumlama tarzları ve telgrafları engelleme girişimleri Hüseyin Tosun (Şhaplı) için sıkıntı kaynağı olmuş, Hükümet nezdinde girişim yapan Hüseyin Tosun (Şhaplı) engellemelerin tekrarlanmamasına dair tamim yayımlatmıştı. Tarih:7 Rebî‘ü’l-âhir 1333, Dosya:19, Gömlek:46, Fon:DH.MB..HPS.M...; Tarih:26 Rebî‘ü’l-âhir 1333, Dosya:27, Gömlek:56, Fon:DH.EUM.LVZ.; Tarih:26 Rebî‘ü’l-âhir 1333, Dosya:79, Gömlek:39, Fon:DH.İD.; Tarih:19 Cemâziye’l-âhire 1333, Dosya:197, Gömlek:53, Fon:MV.

[45] İsmet Rıza’nın başkanlığını yüklendiği cemiyetin 24 Nisan 1914’de, Beyoğlu Tokatlıyan Gazinosu’nda yapılan toplantısında tüzük incelenmiş ve kabul edilmiştir. Cemiyette bulunan isimlerin çoğunun Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan üyesi olması, Osmanlı tarafının konuya verdiği ehemmiyetin göstergesiydi. Elçilik mensuplarının yanı sıra, bazı gazete ve şirket temsilcileriyle girişime katılan Rus tarafı için de aynı durum söz konusuydu. Cemiyet amaçlanan yakınlaşmayı sağlayabilirse, olası ittifakta Rusya boğazlarda rahat hareket ederek müttefik donanmalarla irtibat sağlayabilecek, güneydeki birliklerini Alman tehdidine maruz bölgelere kaydırarak cepheleri güçlendirebilecekti. Osmanlı İmparatorluğu ise, Karadeniz ve doğudan gelmesi muhtemel Rus saldırısını elimine edecek, belki uzun süredir ağırlığını hissettiği Rusya’nın tecavüzkâr siyasetinin tesirini azaltabilecekti. İstanbul’da aylık mecmua neşrederek konferanslar, karşılıklı seyahatler düzenleyeceği bildirilen Osmanlı-Rus Cemiyeti’ne mukabil Petersburg’da Rus-Osmanlı Cemiyeti kurulacağı da açıklanmıştı. Osmanlı-Rus Cemiyeti’nin kurucu üyeleri şu isimlerden meydana geliyordu: Osmanlı tarafı: Nail (Meclis-i Ayan üyesi), Mahmut Esad (Şurayı Devlet-i Tanzimat Reisi), Ahmed Muhtar (Atina eski elçisi), Hüseyin Hüsnü Paşa (Meclis-i Ayan üyesi), Hüseyin Cahid (İstanbul mebusu), Ahmed Nesimi (İstanbul mebusu), İsmet (İstanbul mebusu), Salah Cimcoz (İstanbul mebusu), Şeref (Konya mebusu), Fuad Hulusi, Hüseyin Tosun (Milli Osmanlı Telgraf Ajansı Müdürü ve imtiyaz sahibi), Ahmed Cevdet (İkdam gazetesi sahibi). Rus tarafı: Şebunin (Rusya Başkonsolosu), Fon Vizin (Rusya Elçiliği Başkatibi), Doholka (Rus Elçiliği Baştercümanı), Bulatof (Rusya Konsolosluğu Katibi), Aleksander Çernogorçeviç (Rus Vapur Şirketi Genel Müdürü), Peçenef (Rus Ticaret Bankası Müdürü), Margolis (Nobel Biraderler Şirketi Genel Müdürü), Pançenko (Rus Eski Eserler Mektebi Müdürü), Maçkof (Novoe Vremya Gazetesi İstanbul muhabiri), Çernogoçeviç (Russkoye Slovo Gazetesi İstanbul muhabiri), Pançevisky (Rus Telgraf Ajansı İstanbul muhabiri), Mavrokordato (banker), Maksimof (Rus Elçiliği tercümanı) .Bkz: İkdam, 25 Mart 1914, No:6138’den ve Nimet Kurat Akdes, “Türkiye ve Rusya, XVII Yüzyıl Sonundan Kurtuluş Savaşı’na Kadar Türk-Rus İlişkileri (1789-1919)”, (Ankara: AÜDTCF Yayınları, 1970), 216. / Cemiyetin ilk yönetim kurulu şu şekilde oluşturulmuştu: İsmet Rıza (Başkan), Peçenef (II. Başkan), Nazım (Sekreter), Pançevsky (Sekreter), Hüseyin Tosun (Veznedar), Ahmet Nesimi (Üye), Mustafa (Üye), Pançenko (Üye), Çernogorçeviç (Üye). 18 Temmuz 1914’te Türk - Rus Komitesi Cağaloğlu’ndaki binasında toplanmış; idare heyeti iki aylık çalışmaları değerlendirmiş, öğrenim görmek üzere Rusya’ya öğrenci göndermeyi planlamış, iki ülke arasındaki ticarî ilişkilerin nasıl arttırılabileceği üzerinde durmuştu. Hatta bir süreli yayın çıkarılması fikri de kabul edilmişti. Ancak bunların hiçbiri gerçekleştirilememiş, Temmuz 1914 sonunda I. Dünya Savaşı patlak vermiştir. Geniş bilgi için bkz: Halil Ersin Avcı, “Birinci Dünya Savaşı Öncesinde İstanbul’dan Rusya’ya Bakış”, Toplumların Birbirine Bakışı Türk - Rus İlişkileri III. Çalıştay Bildirileri (28 Nisan 2011, Ankara)  (Ankara: Atatürk Kültür, Dil Ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, 2019), 5-18. / TOPLULMARIN-BİRBİRİNE-BAKIŞI-TÜRK-RUS-İLİŞKİLERİ-1.pdf (atam.gov.tr) (Erişim: 24.07.2022); Mehmet Perinçek, “Osmanlı-Rus Cemiyeti”, (İstanbul: Toplumsal Tarih Dergisi, Ağustos 2009, S:188.), 84-89. 

[46] Tarih:22 Cemâziye’l-evvel 1332, Dosya:22, Gömlek:6, Fon:DH.KMS; Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow’dan aktaran; Aykut Kansu, “1908 Devrimi”, (İstanbul: İletişim Yayınları, 1995), 67.

[47] Meclis-i Mebûsan 5. dönem mebusları listesi - Vikipedi (wikipedia.org)   (Erişim: 12.07.2022)

[48] Merkez adresi Cağaloğlu Çatalçeşme Sokak, No:44 gösterilerek kurulan Köylü Bilgi Cemiyeti‘nin kurucularının bazıları: Dr. Nazım, Kazım Nami (Duru), Cemil Sıdkı el-Zahavi (Cemil Sıdkî ez-Zehâvî), Dr. Muallim Fahri. Meclis-i Mebusan’ın ilginç simalarından Cemil Sıdkı el-Zahavi sarsıcı konuşmalarla şimşekleri çekiyordu. Bazı vakıf gelirlerinin donanmada çalışan imamlara tahsis edilmesi görüşülürken “Biz biliyoruz ki, gemiler Buhari’yle değil, buharla yürür. O halde neden söz konusu vakıfların gelirlerini, gemilerin yürütülmesinde hiçbir etkisi olmayan Buhari okumak yerine insanların buharlı sistemi iyi kullanmalarını sağlayacak olan öğretimin yaygınlaştırılması için harcamıyoruz?” dediğinde bazı mebuslar onu kâfirlikle suçlayarak üstüne yürümüştü. (Bkz: Mehmet Yalar, “Zehavî ve Realist Arap Şiirindeki Yeri”, (Bursa: U.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi,  C:14, No:2, 2005), 47-73. / Tarık Zafer Tunaya “Türkiye’de Siyasal Partiler, İkinci Meşrutiyet Dönemi”, (İstanbul: İletişim Yayınları, 2B, C:I, 2007), 501. Aynı dönemde Abdullah Cevdet’in de başka bir Köylü Bilgi Cemiyeti kurduğundan bahsedilmektedir. Merkezi “İctihad Evi”nin ikinci katı gösterilen ve “İstanbul Vilayetinden 341 sayı ve 5 Haziran 330 tarihli ve Bab-ı Ali Dahiliye Nezareti’nden 5 Haziran 330 tarihli (numarasız) ruhsat alan” cemiyet kısa ömre sahip olmuştur. /  Kimi çalışmalarda “kültürel” ve “paramiliter” örgütler arasında anılan Köylü Bilgi Cemiyeti herhangi aktivite göstermediği için tabela kuruluşu olmaktan öteye geçemeyecekti. Buna karşılık uzun yaşama sahip Çiftçiler Derneği Eylül 1916’dan itibaren pratik bilgiler içeren Çiftçiler Derneği Mecmuası’nı yayımlayarak ücretsiz olarak dağıtacaktı. Cevat Rüştü, “Türk Çiçek ve Ziraat Kültürü Üzerine: Cevat Rüştü’den Bir Güldeste”, Haz: Nazım H. Polat, (İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001), 23-24.

[49] Cemiyet’in heyet oluşturmak için yaptığı toplantı 24 Mayıs 1915 tarihinden sonra olmalıdır. Zira heyetin yönlendirildiği Ali Başhampa 24 Mayıs 1915’te Umur-ı Şarkiyye Dairesi Müdürlüğü’ne atanmıştı. Bkz: Mustafa Butbay, “Kafkasya Hatıraları”, Haz: A. Cevdet Canbulat, (Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1990), 2.

[50] Heyetin, “Rus egemenliği altında inleyen Kafkasya’nın istiklale kavuşması için yardım talebinde bulunulması” talebi iki hükümet mensubunca cazip bulunmuş ve bu isteğe belli form verilmesi için heyeti Umur-ı Şarkiyye Dairesi müdürü Ali Başhamba’ya yönlendirmişti. Şeref Sokağı’nda mütevazi bir binada Harbiye Nezareti’ne bağlı faaliyet gösteren Umur-ı Şarkiye Dairesi’ndeki toplantının nihayetinde Kafkasya’da dört hükümetten (Kuzey Kafkasya, Azerbaycan, Gürcistan, Ermenistan) oluşan “konfedere devlet” kurulmasına yönelik çalışmalara başlanmasına karar verilmiştir. Tunaya, Hüseyin Tosun(Şhaplı)’u Teşkilat-ı Mahsusa’nın “Afrika, Trablusgarp Masası” sorumlusu göstermekte ise de, bu doğru değildir. Teşkilat-ı Mahsusa yöneticileri içinde Hüseyin Tosun (Şhaplı) kesinlikle bulunmamıştır. Bkz: Tunaya, “Türkiye’de Siyasi Partiler”, 278; ATASE Arşivi, Klasör:1846, Dosya:79, Fihrist:20’den aktaran: Mustafa Balcıoğlu, “Teşkilat-ı Mahsusa’dan Cumhuriyet’e”, (Ankara: Asil Yayın Dağıtım, 2. Baskı, 2004), 4-7. Bazı anakronik ifadeler dolayısıyla ihtiyatla karşılanması gereken yazıda, toplantıda Hüseyin Tosun (Şhaplı)’un yanısıra Müşir Fuad (Thuğa) Paşa, Dr. İsa Ruhi Paşa, Aziz Meker, Hüseyin Şem’i Tümer (Seyin Tıme), Mustafa Butbay ve İsmail Haşik’in (?) bulunduğu kayıtlıdır. Toplantıya katıldığı söylenen Butbay, uzun zaman kapalı yapılan siyasi çalışmalara ancak 1918’de iştirak etmeye başladığını yazmaktadır. Bkz: “Açıklama”, Yeni Kafkas Dergisi, (İstanbul: No:3, 1957), 7; Butbay, “Kafkasya Hatıraları”, 2.

[51] ÇİTC’nin Fatih’teki binasını merkez edinen Kafkas İttihad Cemiyeti’nin başkanlığını Darülfünun’un ilahiyat ve hukuk şubelerinden mezun, ÇİTC’nin 1911-1914 arasında çıkan yayını Guaze’nin başyazarı Yusuf Suad (Neguç) yüklenmişti. Cemiyetin idaresindeki diğer isimler Nur, Ömer Hikmet (Tsey), Aziz (Meker), Dr. Mehmet Ali (Pçıhaluk), Nuri (Aziziye Kaymakamı), hukukçu Mehmet Said idi. ATASE Arşivi, Klasör:1854, Dosya:21, Fihrist:1’den aktaran: Balcıoğlu, “Teşkilat-ı Mahsusa’dan”, 177.

[52] Müşir Fuad (Thuğa) Paşa’nın başkanlığında, muhtemelen Eylül 1915’te faaliyete geçen Kafkasya Komitesi ise Gürcülerden Georgi Macabelli ve Kamil Togiridze, Azerilerden Selim Behbutof, Kuzey Kafkasyalılardan Dr. İsa Ruhi Paşa ve Aziz’den [Meker] oluşuyordu. Öte yandan, Kafkas İttihad Cemiyeti 15 Ekim 1915’te bazı isteklerde bulunduğu Osmanlı hükümetiyle “ittifak protolü imzalama” kararı almıştı. Bundan bir ay sonra, 16 Kasım 1915’te Kafkasya Komitesi Almanya ve Avusturya-Macaristan’daki Kafkasyalı savaş esirlerinin hazırlanan ayaklanmaya katılımını sağlamak üzere Viyana ve Berlin gezisine başlamıştı. Müşir Fuad (Thuğa) Paşa başkanlığındaki temasların hazırlığında İstanbul’daki diplomatik misyonların aracılığı söz konusuydu. Ekim 1915’de ölen Wangenheim ve kadrosunun gezinin Berlin ayağına ilişkin son düzenlemeleri yaptığı söylenebilir. 1906’dan beri Avusturya-Macaristan’ın İstanbul Büyükelçisi olan kır saçlı Johann Markgraf von Pallavicini ile 1909’dan beri askeri ateşe olan Pomiankowiski’nin Viyana programının belirlemesindeki rolü teamül gereğiydi. Müşir Fuad (Thuğa) Paşa’nın savaş boyunca Berlin ve Viyana’da görev yapan oğlu Hulusi Fuad’ın (Tugay) gezi sırasında heyetle ilgilendiği şüphesizdir. Faaliyetini esir kamplarını ziyaretle sınırlı tutmayan Kafkasya Komitesi Avrupa’nın siyasi mahfellerinde “Kafkas halkının dayanılmaz durumunu ve Rusya’nın boyunduruğundan kurtulma arzusu”nu aktararak bağımsız dört devletten oluşacak “Kafkasya Konfederasyonu” projesine maddi-manevi destek isteyecek; Alman ve Avusturya-Macaristan hükümetleri taleplere “sempati”yi dile getirmekle yetinecekti. İhtiyatla karşılanması gereken bir kayda göre, Alman hükümeti 15 Aralık 1915’de Kafkasya Komitesi ile “Kafkas Devleti” kurulmasını öngören protokol dahi imzalamıştı. Hakkında bilgiye ulaşılamayan Behbutof, muhtemelen Arslan Han Hoyski’yle irtibatlıydı. Hoyski, Osmanlı-Rus Harbi’nin sürdüğü 1915 başında Erzurum’da cepheyi geçerek Enver Paşa’dan Azerbaycan’da bağımsız devlet kurulması için onay almaya çalışmıştı. Bkz: Tadeusz Swietchowski, “Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe: Rus Azerbaycan’ı (1905-1920)”, Çev: Nuray Mert, (İstanbul: Bağlam Yayınları, 1988), 114-115. /  Söz konusu toplantıda Kafkas İttihad Cemiyeti’nin idaresinde olmak üzere, halen Osmanlı ordusundaki Kuzey Kafkasya kökenli subay ve askerlerden 60.000 kişilik askeri gücün Trabzon’da teşkiline başlanarak Şubat 1916’da hazır hale getirilmesine izin verilmesi, askere henüz alınmayan Kuzey Kafkasya asıllıların bu orduya gönderilmesi, söz konusu kuvvetin Osmanlı Ordusu’nun tahsisat ve iaşesinden yararlanmasına dair talep yapılması kararlaştırılmıştı. Bkz: ATASE Arşivi, Klasör:1854, Dosya:21, Fihrist:1’den aktaran: Balcıoğlu, “Teşkilat-ı Mahsusa’dan”, 177).; Tarih:16 Kasım 1915, Dosya:2415, Gömlek:51, Fon:HR.SYS. (EHT).; Hüseyin Tosun (Şhaplı), “Aperçu Historique sur les Ciscaucasiens pendant la Guerre Mondiale”, (İstanbul: Publie par le Comite de bienfaisance des Emigres Politiques de la Ciscaucasie en Turquie, 1918), 15.; Wolfdieter Bihl, “Die Kaukasus-Politik der Mittelmächte II”, (Wien-Köln-Weimar, 1992), 86; Werner Zürrer, “Deutscheland und die Batwicklung Nordkaukasiens im Jahre 1918”, (Jahrbücher für Geschichte Osteuropas, No:26, 1978), s:31-59’den aktaran: Sefer E. Berzeg, “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti (1917-1922)”, I, (İstanbul: Birleşik Kafkasya Derneği Yayınları, 2003), 239.

[53] M. Aydın Turan, “Kafkasya Komitesi ile Türkiye’deki Kuzey Kafkasya Siyasi Göçmenleri Komitesi Üzerine Bazı Kaynaklar”, (İstanbul: Tarih ve Toplum Dergisi, No:165, Eylül 1997), 13-21.;  Nail Sönmez - Orhan Doğbay, “Birleşik Kafkasya İdealine Adanmış Ömür - M. Aydın Turan”, ( İstanbul: Birleşik Kafkasya Derneği Yayınları, 2018), 257-276.

[54] Tosun, “Aperçu Historique”, 15.

[55] Ziyaretçi kafilesinde Şehzade Yusuf İzzeddin, Meclis-i Ayan ve Meclis-i Mebusan’nın bazı üyeleri, Müdafa-i Milliye Cemiyeti’nden Ali Ekrem (Bolayır), Tanin’den Hüseyin Cahid de (Yalçın) vardı. 29 Haziran 1915’te Uzunköprü İstasyonu’nda inerek Keşan, Bolayır üzerinden Gelibolu’ya varan Hüseyin Tosun(Şhaplı)’un ilk durağı, herşeyin yeraltına indirildiği, ürpertici sessizliği keşif uçaklarının bozduğu Arıburnu oldu. Geceyi burada geçiren heyet 30 Haziran 1915’te güney cephesini ziyaret etmek üzere yola koyuldu[55]. Hüseyin Tosun (Şhaplı), Ali Ekrem ile beraber ertesi günü III. Kolordu’ya bağlı Kurmay Yarbay Mustafa Kemal komutasındaki 19. Tümen’e uğradı. Bir kutu şeker hediye ettiği Kurmay Başkanı Binbaşı İzzettin [Çalışlar] tarafından ağırlanan Hüseyin Tosun (Şhaplı) 2 Temmuz 1915’de öğle yemeğini takiben buradan ayrıldı. Tanin, 5 Haziran 1915 (23 Mayıs 1331), No: 2321’den Şaduman Halıcı, “Tanin Gazetesi’ne Göre ‘Çanakkale’ Geçilmez”, (Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, No:61, C:XXI, Mart 2005), http://www.atam.gov.tr/index.php? Page=DergiIcerik &IcerikNo=95 ; İzzettin Çalışlar, On Yıllık Savaşın Günlüğü: Balkan, Birinci Dünya ve İstiklal Savaşları, (Haz: İsmet Görgülü), (İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, 1997), 106.

[56] 7 Mart 1916’da, İstanbul’da askerlerin katıldığı savaş aleyhtarı gösteriler düzenlendiği, İzmir’de Alman karşıtı duygularla beslenen ihtilal olduğu, Osmanlı İmparatorluğu’nun buhrana doğru gittiği ve Talat Paşa’nın barış girişimi yaparak İsviçre’ye özel görevli gönderdiğine dair haberler MOTA vasıtasıyla tekzip edilmiş; 30 Mayıs 1916’da İsveç kamuoyu için yine tekzip bültenleri istenmişti. Tarih:7 Mart 1916, Dosya:2418, Gömlek:46, Fon:HR.SYS. (EHT.); Tarih:30 Mayıs 1916, Dosya:2421, Gömlek:39, Fon:HR.SYS. (EHT.)

[57] 25 Haziran 1917’de, zamanın en yaşlı gazete yazarı, “Şeyhül Muharririn” Mahmud Sadık’ın öncülüğünde basın patronları ve yöneticilerini bünyesinde toplayan Osmanlı Matbuat Cemiyeti’nin kuruluşu “hürriyet fikri namına atılan büyük temel” olarak hararetle alkışlanmıştı. Orhan Koloğlu, “1918 Aydınlarımızın Bunalım Yılı, Zaferi Nihaiden Tam Teslimiyete”, (İstanbul: Boyut Yayınları, 2000), 45. / Kongrede Osmanlı Matbuat Cemiyeti’nin başkanlığa Tanin’in sahip ve başyazarı Hüseyin Cahid’in (Yalçın) seçilmiş, cemiyetin genel sekreterliğini Darülfunun Hukuk Fakültesi’nden sonra Columbia Üniversitesi’nde felsefe öğrenimi gören Ahmet Emin (Yalman) yüklenmişti. Yönetim kurulunun diğer üyeliklerine Hüseyin Tosun (Şhaplı)’dan başka Celal Nuri (İleri), Ahmed Ağaoğlu, Muhittin (Birgen), Hüseyin Ragıp (Baydur), Enis Tahsin (Tıl), Kazım Şinasi (Dersan), İsmail Müştak (Mayokan), Davit Fresko, Keçyan ve Margaritis getirilmişti. Halid Ziya (Uşaklıgil), Muslihittin Adil, Mithat Şükrü (Bleda), Satı ve Adnan ise haysiyet divanını oluşturuyordu. M. Nuri İnuğur, “Türk Basın Tarihi 1919-1989”, (İstanbul: Gazeteciler Cemiyeti Yayınları, 1992), 106. / Cemiyetin en belirgin etkinliği Almanya’dan getirilen kâğıtların dağıtımına aracılık etmekti. Bu aracılıkta Osmanlı Matbuat Cemiyeti’ne küçük bir kar payı ayrılıyordu. Enis Tahsin Til & İbrahim Şahin, “Gazeteler, Gazeteciler”, (İstanbul: Bilge Kitabevi, 2004), 149.

[58] M. Aydın Turan, “Osmanlı Dönemi Kuzey Kafkasya Diasporası Tarihinden: ‘Şimali Kafkas Cemiyeti’”, (İstanbul: Tarih ve Toplum Dergisi, No:172, Nisan 1998), 50.;  Sönmez - Doğbay, “Birleşik Kafkasya İdealine”, 277-298.

[59] Ahmet Hazer Hızal, “Kuzey Kafkasya (Hürriyet ve İstiklal Davası)” (Ankara: Orkun Yayınları, 1961), 61.; Halil Bal, “Kuzey Kafkasya’nın İstiklali ve Türkiye’nin Askeri Yardımı (1914-1918)”, Kafkas Araştırmaları III, ( İstanbul: 1997, 47.;  A. I. Osmanov & G.I. Kakahaganov, “Soyuz obyedinennıkh gortsev Severnogo Kavkaza i Dagestana (1917-1918 gg.), Gorskaya Respublika (1918-1920 gg.)”, (Mahaçkala, 1994), 126 ve Wolfdieter Bihl, Die Kaukasus-Politik der Mittelmächte II, Wien-Köln-Weimar, 1992, s:237, 290’dan Berzeg, “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti”, I, 62-64; Haydar Bammat, “Le Caucase et la Revolution Russe”, (Paris: 1929), 39.

[60] Bammat’tan Çermoy’a gönderilen 31 Ağustos 1918 tarihli rapor için bkz: Osmanov & Kakahaganov, “Soyuz obyedinennıkh”, 93-96’dan aktaran Berzeg, “Kuzey Kafkasya Cumhuriyeti”, 140,141. Bihl, “Die Kaukasus”, 326.

[61] Ömer Büyüka, “Kafkas Kaynaklarına Göre İlk Yaratılışlar-İlk İnsanlık-Kafkas Gerçekleri”, I,  (İstanbul: Abhazoloji Yayınları, 1985), 23.    

[62] Kuzey Kafkasya heyeti, Mareşal Fuad (Thuğa) Paşa başkanlığında Hüseyin Tosun (Şhaplı), Bekir Sami (Kundukh), Namık İsmail (Zeşo) ve Mustafa Butbay (Butba)’dan oluşuyordu. Geniş bilgi için bkz.: Dr. Georgy Chochiev, “Diaspora Çerkeslerinin Birinci Dünya Savaşı Sonunda Kafkasya’ya Geri Dönüş İçin İngiltere’ye Müracaatları”, Anavatanlarından Sürülüşlerinin 150. Yılında Çerkesler (Uluslararası Konferans Bildiriler Kitabı), (Ankara: Kafdav Yayınları, 2015), 107-114; Sefer E. Berzeg, Gurbetteki Kafkasya II, (Ankara: 1987), 14.

[63] Talat Paşa “tarih bize, ölüm yoluyla saraydan bir hayır beklenemeyeceğini öğretmiştir” sözleriyle Bahaeddin Şakir’i sert biçimde uyarmıştı. Bkz: Murat Bardakçı, “Şahbaba: Osmanoğulları’nın Son Hükümdarı VI. Mehmed Vahideddin’in Hayatı, Hatıraları ve Özel Mektupları”, (İstanbul:  Pan Yayınları, 1998), 621; Osman Selim Hocahanoğlu, “Hatıraları ve Mektuplarıyla Talât Paşa”, İstanbul: Temel Yayınları, 2008), 199-202; Seyhun Tunaşar, “İsmail Canpolat Gizemli Bir Devrimci”, (İstanbul: Piramit Yayınları, 2004), 53.

[64] “Beşinci Şube” olarak anılan komisyondaki mebuslar şunlardı: Sadık (Kütahya), Tevfik (Bağdat), Abdülkadir Geylani (Hama), Hasan Fehmi (Gümüşhane), Şemseddin (Ertuğrul), Hüseyin Kadri (Karesi), Rıza (Bursa), Emin Edib (Sivas), Necati (Bolu), Osman Paşa (Trablusşam), Kamil el-Esad (Beyrut), Osman (Canik), Nuri (Kerbela), Salim (Karahisar-ı Sahip), Ahmed Nesimi (İstanbul), Mehmed Emin (Genç), Mahmud (Trabzon), Ebu Bekir Haddat (Taaz), Seyyid Ali Haydar (Asir), Harun Hilmi (Tekfurdağı), Hilmi (Basra), Agop Hırlakyan (Maraş), Hasan Rıza Paşa (Hudeyde), Albülfettah Sadi (Akka), Hüseyin Tosun (Erzurum), Hacı İlyas (Muş), Ömer Lütfü (Sinop), Mişel Sarsak (Beyrut), Cavid (Kal’a-i Sultaniye), Midhat Şükrü (Burdur), Seyyid Mehmed Makhafi (Sana), Keygam (Muş), Hacı Tayyib (Ankara), Halid (Divaniye), Mustafa İbrahim (Saruhan), Ali Cenani (Ayıntap), Tevfik el-Mecali (Kerkük), Kamil (Karahisar-ı Sahip), Selim Ali Selam (Beyrut), Ragıp Neşaşibi (Kudüs-ü Şerif), Seyfullah (Erzurum), Abdullah Azmi (Kütahya), Mustafa Fevzi (Saruhan), Viktor Galamidi (İstanbul). Bkz: Osman Selim Kocahanoğlu - İttihat-Terakki’nin Sorgulanması ve Yargılanması, (İstanbul: Temel Yayınları, 1998), 31. / “Beşinci Şube” ilk oturumunu ondokuz üyenin katılımıyla 6 Kasım 1918 Çarşamba günü yapmış; Kütahya Mebusu Abdullah Azmi başkan seçilirken, önerge sahibi Divaniye Mebusu Fuad izahat vermiş, eski kabine üyelerinin 9 Kasım 1918’den başlayarak tek tek ifade vermesi kararlaştırılmıştı. “Beşinci Şube”nin ilk toplantısından bir gün sonra, rahat çalışma olanağından mahrum Ahmet İzzet Paşa, Vahideddin’in kabinedeki İT kökenli bakanların çıkarılmasını istemesi üzerine istifa edecekti. 9 Kasım 1918’de aralarında Hüseyin Tosun(Şhaplı)’un bulunduğu heyet Said Halim Paşa’yı sorgulayarak çalışmaya başlarken muhalif çevreler, Meclis-i Mebusan’da İT kökenlilerin çoğunluk teşkil ettiğini, “Beşinci Şube”nin bundan farklı olmadığından soruşturmayı tarafsız sürdüremeyeceğini seslendiriyordu. Artan tepkiler arasında, 11 Kasım 1918’de Ahmed Tevfik Paşa hükümeti göreve başlamış, aynı gün İsmail Canbolat’ın çabasıyla kurulup, başkanlığına Hüseyin Hüsnü Paşa’nın getirildiği Teceddüt Fırkası resmiyet kazanmıştı. Osmanlı Hürriyetperver Avam Fırkası paralelinde hareket eden Hüseyin Tosun(Şhaplı), Ahmed Tevfik Paşa kabinesine güvenoyu vermemişti. Bünyamin Kocaoğlu, “Mütarekede İttihatçılık, İttihat ve Terakki Fırkası’nın Dağılması 1918-1920”, (İstanbul: Temel Yayınları, 2006), 113, 61dn. / Birçok noktadan geçmiş dönemin sorgulanması boyunca Hüseyin Tosun (Şhaplı) pek azına katıldığı oturumlarda sadece sabık Sadrazam Said Halim Paşa ile sabık Maliye Nazırı Cavid’in ifadeleri sırasında söze karıştı. (…) 6 Kasım 1918-19 Aralık 1918 arasındaki onaltı oturumda 1 sadrazam, 14 bakan ve 2 şeyhülislamın ifadesini almış, 14 Aralık 1918 günü, üç aleyhte oya karşılık, içinde Hüseyin Tosun (Şhaplı)’un bulunduğu çoğunluk tutanakların basılıp mebuslara dağıtılmasını kararlaştırmıştı. (Said Halim ve Mehmet Talat Paşalar Kabinelerinin Divan-ı Aliye Sevkleri Hakkında Divaniye Meb’usu Fuat Bey Merhum Tarafından Verilen Takrir Üzerine Bera-yı Tahkikat Kur’a İsabet Eden Beşinci Şube Tarafından İcra Olunan Tahkikat ve Zabt Edilen İfadatı Muhtevidir, Devre-i intihabiye 3, İctima 5, Numero 521, İstanbul, Meclis-i Mebusan Matbaası, 1934?..) Soruşturma boyunca, özellikle “tehcir” konusundaki izahlar yasanın gereğine vurgu yaparken, uygulama neticeleri Dahiliye Nazırı Talat Paşa ve Harbiye Nazırı Enver Paşa’ya yükleniyordu. Soruşturmaya girenlerin çoğuna göre, kanuna bağlı uygulamalardan hükümet bilgilendirilmemiş, kötü niyetli kişi ve çetelerin yasadışı eylemlerine dair şikayetler Harbiye ve Dahiliye Nezareti’nce sümenaltı edilmişti. Soruşturmanın Hüseyin Tosun (Şhaplı) açısından belki en sıkıntılı anları, Dr. Mehmed Reşid hakkında kimi eski bakanların sahip olduğu kanaatti. Meclis-i Mebusan’daki tartışmaları takiben Dr. Mehmed Reşid’in, hakkındaki suçlamaları kesin dille yalanladığı beyanat 7 Kasım 1918’de Hadisat gazetesinde neşredilmiş, fakat eski Maarif Nazırı Ahmed Şükrü ile eski Adliye Nazırı İbrahim onun şaibeli durumuna dair beyanlardan imtina etmemişti. Eski Sadrazam Said Halim Paşa (9 Kasım 1918), Nafia eski Nazırı Çürüksulu Mahmut Paşa (10 Kasım 1918), Adliye eski Nazırı İbrahim (10 Kasım 1918), Maarif Nazırı Ahmed Şükrü (12 Kasım 1918), Hariciye Nazırı Ahmed Nesimi (12 Kasım 1918), Nafia eski Nazırı Abbas Halim Paşa (14 Kasım 1918), Adliye eski Nazırı Halil (Menteşe) (23 Kasım 1918), Nafia eski Nazırı Ali Münif  (26 Kasım 1918), Ticaret ve Ziraat eski Nazırı Mustafa Şeref (27 Kasım 1918), Dahliye eski Nazırı İsmail Canbolat (27 Kasım 1918), Posta Telgraf eski Nazırı Hüseyin Haşim Paşa (28 Kasım 1918), İaşe-i Umumiye eski Nazırı Kemal (2 ve 7 Aralık 1918), Maliye eski Nazırı Cavid (14 Aralık 1918), Şeyhülislam Hayri (19 Aralık 1918/yazılı) ve Şeyhülislam Musa Kazım’ın (19 Aralık 1918/yazılı) sorgulamaları için bkz: Kocahanoğlu, “İttihat-Terakki’nin”, 77-78, 343.

[65] Orhan Koloğlu, “Havas-Reuter’den Anadolu Ajansı’na”, (İstanbul: Çağdaş Gazeteciler Derneği Yayınları, 1994), 41.

[66] 30 Ocak 1919’da İsmail Canbolat, Kara Kemal, Hacı Adil (Arda), Emanuel Karasu, Hüseyin Cahid (Yalçın), Ziya (Gökalp), Midhat Şükrü (Bleda), Rahmi, Sudi, Hüseyin Kadri (Şav), Rıza, Tevfik Rüşdü (Aras), Bedreddin, Veli Necdet, Hamal Ferid Selahaddin, Salim, Tevfik Hadi, Faik, Derviş, Vasfi, Dr. Rasuhi (İT yöneticisi), Salim (Rüsumat Müdürü), Şakir, Selahaddin, Süleyman Numan, Mahmut Kamil, Cevad, Vasfi, Kaymakam Agah ve Hüseyin Tosun (Şhaplı) tutuklanmıştı.

[67] Hüseyin Cahid Yalçın, “Malta Adası’nda Esaret Hatıraları (Tevkif, Esaret, Firar)”, (İstanbul: Yedigün Mecmuası, 1934), No:87’den aktaran: “Milli Mücadele Döneminde Bekirağa ve Malta Anıları (1919-1921)”, Haz: Mehmet Akif Bal, (İstanbul: Ark Kitaplar,  2003), 55.

[68] Ünlü “istihbaratçı” Hüsamettin Ertürk, Hüseyin Kadri’nin “sırf meşhur muharrir Ali Kemal’in kayınbiraderi olduğu için Malta’yı boylamadığı” gibi temelden yanlış bilgi vermektedir. Bkz: Tansu, “İki Devrin Perde Arkası”, 307.

[69] Calthorpe 29 Mayıs 1919’da İngiltere Dışişleri Bakanlığı’nı haberdar etmişti: “İngiliz askeri otoriteleri, Foreign Office’nin 233 sayılı telgrafı uyarınca tutuklanmış bulunan 67 kişiyi Türk makamlarından teslim aldılar. Bunların adları, gelecek postayla sunulacaktır. Tutuklular Princess Ena gemisine bindirildiler. Şimdi Malta’ya gönderiliyorlar. İçlerinden oniki kişi Mondros’a indirilecek ve orada hapsedilecektir. Askeri makamlar ayrıca, son Kars olaylarına karışmış olan on bir kişiyi de Princess Ena gemisine bindirdiler”. (Bkz: F.O. 371/4173/81368 - Calthorpe’tan F.O.’e, şifre tel, çok acele, İstanbul, 29.5.1919, No:1150’den aktaran: Bilal N. Şimşir, “Malta Sürgünleri”, (Ankara: Bilgi Yayınevi, 1985), 128).

[70] Hüseyin Tosun(Şhaplı)’la birlikte Limni’ye sabık Sadrazam Said Halim Paşa, eski Nafıa Nazırı Abbas Halim Paşa, Meclis-i Mebusan’ın sabık başkanları Hacı Adil (Arda) ve Halil (Menteşe), İT Genel Sekreteri Mithat Şükrü (Bleda), eski Akdağ Madeni Mebusu Ziya (Gökalp), eski İaşe Nazırı Kara Kemal, eski Nafıa Nazırı Ali Münif (Yeğena), eski Maarif Nazırı Ahmed Şükrü, eski Afyonkarahisar Mebusu Ahmed Ağaoğlu ve eski V. Ordu Kumandanı Mahmud Kamil Paşa indirilmişti. Şimşir, “Malta Sürgünleri”, 134-135.

[71] “Mehmed Ubeydullah Efendi’nin Malta, Afganistan ve İran Hatıraları”, (Haz: Ö. Hakan Özalp), (İstanbul: Dergah Yayınları, 2002), 156.; Polverista Kışlası buradaki tutukluların son durağı olmayacak; ilerleyen zamanda granit bloklardan inşa edilmiş tarihi Vardala Barracks Kışlası ile Salvatore Kalesi de kendilerine mekan teşkil edecekti. Şimşir, “Malta Sürgünleri”, 107.

[72] Görevlileri bu yöntemle atlatmayı başaran Hüseyin Tosun (Şhaplı) İtalya’ya ayak basarken, kuzeni için fedakârlıktan geri durmayan Hüseyin Kadri’nin serüveni Kasım 1921’e kadar sürecekti. /  Hüseyin Tosun (Şhaplı) İtalya’da Mahmud Hayri Paşa ve eşi Prenses Kadriye Hüseyin’le de tanıştı. Halil Menteşe, “Osmanlı Mebusan Meclisi Reisi Halil Menteşe’nin Anıları”, Haz: İsmail Arar, (İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1986), 241.; Cevdet, “Hüseyin Tosunu Gaybettik”, 5324.

[73] “İzmir Suikasti”yle ilişkilendirilerek tutuklanan TCF milletvekilleri şunlardı: Ali Fuad (Cebesoy), Bekir Sami (Kundukh), Refet (Bele), Kazım (Karabekir), Cafer Tayyar (Eğilmez), Miralay Arif, Faik (Günday), Rüşdü, Sabit (Sağıroğlu), Ahmet Şükrü, Halis Turgut, Necati (Kurtuluş), Halet (Sağıroğlu), Münir Hüsrev (Göle), Halil (Işık), İsmail Canbolat, Zeki (Kadirbeyoğlu), Kamil (Milas), Hulusi (Zarflı), Abidin, Besim(Özbek), Ahmet Muhtar (Cilli).

[74] Osman Selim Kocahanoğlu, “Atatürk’e Kurulan Pusu, İzmir Suikastinin İçyüzü”, (İstanbul: Temel Yayınları, 2005), 77.

[75] Hasan Rıza Soyak, “Atatürk’ten Hatıralar”, (İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2008), 358.

[76] Mahmut Goloğlu, “Devrimler ve Tepkileri (1924-1930)”, (İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2007), 197.

[77] Ergün Aybars, “İstiklal Mahkemeleri (1923-1927)”, (Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, No:38, 1982), 372, 373.

[78] “Kafkasya Dağlıları Birliği”nin yayın organı “Kavkazski Gorets”in 1924’te çıkan ilk sayısının 48 ve 49. sayfaları arasında Hüseyin Tosun (Şhaplı)’nın fotoğrafı yer almaktadır. “Kafkasya Dağlıları Birliği” ve “Kafkasya Dağlıları Halk Partisi” hakkında geniş bilgi için bkz: M. Aydın Turan, “Kuzey Kafkasya Mültecilerinin Çalışmalarından Bir Kesit: Kafkasya Dağlıları Birliği (Soyuz Gortsev Kavkaza)”, (İstanbul: Toplumsal Tarih Dergisi, No:40, Nisan 1997), 43-52.; M. Aydın Turan, “’Promethe Hareketi’nde Kuzey Kafkasya Mültecileri-Kafkasya Dağlıları Halk Partisi”, (İstanbul: Tarih ve Toplum Dergisi, No:161, Mayıs 1997), 49-57.;  M. Aydın Turan, “’Promethe Hareketi’nde Kuzey Kafkasya Mültecileri-Kafkasya Dağlıları Halk Partisi”, (İstanbul: Tarih ve Toplum Dergisi, No:162, Haziran 1997), 39-47.;  Sönmez - Doğbay, “Birleşik Kafkasya İdealine”, 199-217, 219-248.

[79] Cevdet, “Hüseyin Tosunu Gaybettik”, 5324.

[80] Berzeg, Soçi’nin Sürgündeki  Sahipleri, 72.